10-07-2021، 19:21
تناسب چیست ؟
آرایه تناسب یا مراعات نظیر آن است که در سخن اموری را بیاورند که در معنی با یکدیگر متناسب باشد، خواه تناسب آنها از جهت همجنس بودن باشد، مانند: (گل و لاله)، (آفتاب و ماه و ستاره) و خواه تناسب آنها از جهت مشابهت یا همراهی باشد، مانند: (شمع و پروانه)، (تیر و کمان)، (خسرو و شیرین)، (لیلی و مجنون).
یعنی اموری که بین آنها تناسب ایجاد می شود، ممکن است یا از یک گروه و مجموعه باشند یا بین آنها ارتباط معنایی وجود داشته باشد.
صنعت تناسب را به اسامی و اصطلاحات متعدد نامیده اند؛ از جمله: مؤاخات، توفیق، تلفیق، ائتلاف، تناسب، مراعات نظیر.
***
مثال برای مراعات النظیر | آرایه تناسب:
در بیت زیر، میان واژه های «مزرع، داس، کِشته، درو» آرایۀ مراعات نظیر هست:
مزرع سبز فلک دیدم و داس مهِ نو یادم از کِشتۀ خویش آمد و هنگام درو (حافظ)
***
در بیت های زیر، میان کلمات «باغ، گل، بنفشه، سنبل و نسرین» تناسب وجود دارد:
همی کند به گل بر، بنفشه کمین همی ستاند سُنبل ولایت نسرین
بنفشه و گل و نسرین و سُنبل اندر باغ به صلح باید بودن چو دوستان، نه به کین (فرخی سیستانی)
***
در بیت زیر، میان واژگان «شیر، نهنگ و پلنگ» که همه حیوان هستند، آرایه تناسب وجود دارد:
به شهر تو شیر و نهنگ و پلنگ سوار اندر آیند هر سه به جنگ؟ (فردوسی)
***
در بیت زیر، میان واژگان «ابر، باد، مَه، خورشید و فلک» تناسب وجود دارد:
ابر و باد و مَه و خورشید و فلک در کارند تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری (سعدی)
***
در شعر زیر، میان کلمات «مسلمان، فبله، جانماز، مُهر و سجاده» و همچنین بین کلمات «گل سرخ، چشمه و دشت» آرایۀ تناسب وجود دارد:
من مسلمانم،
قبله ام یک گل سرخ
جانمازم چشمه، مُهرم نور
دشت سجادۀ من (سهراب سپهری)
***
در شعر زیر، میان کلمات «شهاب، آسمان، شب، خورشید و ابر» و همچنین بین کلمات «مشق، خط زدن، پاک کن» آرایۀ تناسب وجود دارد:
گرچه گاهی شهابی
مشق های شبِ آسمان را
زود خط می زد و محو می شد،
باز در آن هوای مه آلود
پاک کن هایی از ابر تیره
خط خورشید را پاک می کرد (قیصر امین پور)
***
در بیت زیر، میان کلمات«اسب، پیاده، نَطع، رخ، پیل و شَهمات» که همگی از اصطلاحات بازی شطرنج هستند، تناسب وجود دارد:
از اسب پیاده شو، بر نَطعِ زمین رخ نِه
زیر پیِ پیلش بین شَهمات شده نُعمان (خاقانی)
آرایه تناسب یا مراعات نظیر آن است که در سخن اموری را بیاورند که در معنی با یکدیگر متناسب باشد، خواه تناسب آنها از جهت همجنس بودن باشد، مانند: (گل و لاله)، (آفتاب و ماه و ستاره) و خواه تناسب آنها از جهت مشابهت یا همراهی باشد، مانند: (شمع و پروانه)، (تیر و کمان)، (خسرو و شیرین)، (لیلی و مجنون).
یعنی اموری که بین آنها تناسب ایجاد می شود، ممکن است یا از یک گروه و مجموعه باشند یا بین آنها ارتباط معنایی وجود داشته باشد.
صنعت تناسب را به اسامی و اصطلاحات متعدد نامیده اند؛ از جمله: مؤاخات، توفیق، تلفیق، ائتلاف، تناسب، مراعات نظیر.
***
مثال برای مراعات النظیر | آرایه تناسب:
در بیت زیر، میان واژه های «مزرع، داس، کِشته، درو» آرایۀ مراعات نظیر هست:
مزرع سبز فلک دیدم و داس مهِ نو یادم از کِشتۀ خویش آمد و هنگام درو (حافظ)
***
در بیت های زیر، میان کلمات «باغ، گل، بنفشه، سنبل و نسرین» تناسب وجود دارد:
همی کند به گل بر، بنفشه کمین همی ستاند سُنبل ولایت نسرین
بنفشه و گل و نسرین و سُنبل اندر باغ به صلح باید بودن چو دوستان، نه به کین (فرخی سیستانی)
***
در بیت زیر، میان واژگان «شیر، نهنگ و پلنگ» که همه حیوان هستند، آرایه تناسب وجود دارد:
به شهر تو شیر و نهنگ و پلنگ سوار اندر آیند هر سه به جنگ؟ (فردوسی)
***
در بیت زیر، میان واژگان «ابر، باد، مَه، خورشید و فلک» تناسب وجود دارد:
ابر و باد و مَه و خورشید و فلک در کارند تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری (سعدی)
***
در شعر زیر، میان کلمات «مسلمان، فبله، جانماز، مُهر و سجاده» و همچنین بین کلمات «گل سرخ، چشمه و دشت» آرایۀ تناسب وجود دارد:
من مسلمانم،
قبله ام یک گل سرخ
جانمازم چشمه، مُهرم نور
دشت سجادۀ من (سهراب سپهری)
***
در شعر زیر، میان کلمات «شهاب، آسمان، شب، خورشید و ابر» و همچنین بین کلمات «مشق، خط زدن، پاک کن» آرایۀ تناسب وجود دارد:
گرچه گاهی شهابی
مشق های شبِ آسمان را
زود خط می زد و محو می شد،
باز در آن هوای مه آلود
پاک کن هایی از ابر تیره
خط خورشید را پاک می کرد (قیصر امین پور)
***
در بیت زیر، میان کلمات«اسب، پیاده، نَطع، رخ، پیل و شَهمات» که همگی از اصطلاحات بازی شطرنج هستند، تناسب وجود دارد:
از اسب پیاده شو، بر نَطعِ زمین رخ نِه
زیر پیِ پیلش بین شَهمات شده نُعمان (خاقانی)