04-08-2021، 23:31
** آیا « عین» را نیز می توان مانند « همزه» در شعر حذف کرد؟
این روزها در این مورد بحث های فراوانی را در فضای مجازی شاهد هستیم. در مورد اختیار شاعری حذف همزه کسی تردیدی ندارد، ولی در باره امکان حذف عین موافقان و مخالفان زیادی داریم.
بزرگان عروض و زبان شناسی چندان به این موضوع ورود نکرده اند و کسانی چون ابوالحسن نجفی و دکتر شمیسا از این موضوع گذرا عبور نموده اند.
جناب ابوالحسن نجفی که هم زبان شناس برجسته و هم عروض دان مشهوری است، در صفحات ۷۸ و ۷۹ کتاب " مبانی زبان شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی" موضع کاملاً روشنی در این موضوع دارد و با قاطعیت می گوید:
" ع، که تلفظ آن در فارسی با همزه یکی است، چه در پایان و چه در آغاز تکواژ قابل حذف نیست؛ مگر گاهی در زبان گفتار، مانند جمع که معمولا jam تلفظ می شود. "
به این ترتیب این زبان شناس، مترجم و عروض دان برجسته تاکیدشان براین است که عین مانند همزه قابل حذف نیست.
جناب دکتر شمیسا نیز که از عروض دانان نام آشنا و از استادان برجسته ادبیات فارسی محسوب می شوند، تقریباً همین نظر جناب نجفی را دارند، البته با تبصره ای که به دنبال مطلب خود با عنوان " به ندرت " اضافه می کنند. ایشان می گویند:
" تلفظ عین در فارسی مانند همزه است، اما عین به ندرت از تلفظ ساقط می شود، مگر به ضرورت"
جناب شمیسا هم تقریباً همان نظر جناب نجفی را مطرح کردند، مگر آنکه تبصره ای برای آن قائل شده اند.
یعنی در اصل نظر جناب شمیسا این است که بهتر است عین حذف نشود، جز اینکه شاعر در تنگنا باشد.
به نوعی هر دو استاد بزرگ ادبیات فارسی تاکیدشان براین است که عین را مانند همزه حذف نکنیم.
البته این نکته را هم باید اضافه کنم که جناب شمیسا مثال شعری را که از رباعی ابوسعید ابوالخیر آورده اند، نادرست است. در مصراع چهارم رباعی " عیشت خوش باد که عیش ما خوش کردی" واژه " که " وجود ندارد. یعنی در اصل مصراع به صورت زیر است:
عیشت خوش باد عیش ما خوش کردی
عی شت خُش : مفعولن
با د عی شِ : فاعلاتُ
ما خُش کر : مفعولن
دی : فع
خودِ شمیسا هم متوجه این موضوع شده است و در ادامه آورده است: " عین از تقطیع ساقط است، مگر اینکه " که" را حذف کنیم."
اما نظر شخصی بنده:
در اینکه تلفظ همزه و عین یکسان است، کسی تردیدی ندارد؛ اما باید به این نکته مهم توجه کنیم که بحث عروض، بحث شنیداری واج ها و واژگان است. در نوشتار که مشکلی ایجاد نمی کند، اما از لحاظ شنیداری اگر حذف همزه صورت بگیرد به استقلال و هویت واژه لطمه ای وارد نخواهد شد، ولی اگر عین را حذف کنیم، هم تلفظ آن ثقیل خواهد شد و هم واژه هویت و استقلال خود را از دست خواهد داد و مخاطب متوجه اصل کلمه نخواهد شد. مثالی می زنم:
به بیت زیر از مولوی دقّت نمایید. در این بیت با توجّه به خوانش شعر و وزن آن که در بحر رجز مثمن سالم یعنی مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن سروده شده است؛ می توان همزه واژه «آن» در مصراع دوم را حذف کرد، امّا حذف همزه «آن» در مصراع اوّل امکان پذیر نیست.
ای دل چه اندیشیده ای در عذر آن تقصیرها
زآن سوی او چندان وفا، زین سوی تو چندین جفا
" زان" برای خواننده کاملاً واضح و روشن است. با وجود حذف مد ( همزه)، " آن" هویت خود را از دست نداده است.
حالا به این مصراع توجه نمایید:
عیشت خوش باد که عیش ما خوش کردی
اگر عین را از عیش حذف کنیم، در آن صورت به شکل " کیش " تلفظ می گردد.
کسی که شعر را می شنود، هیچگاه متوجه واژه " عیش " نمی شود. به عبارتی دیگر " عیش " هویت و استقلال خود را از دست می دهد.
این موضوع بیانگر آن است که هر چند تلفظ همزه و عین یکسان و مشترک است، اما وضعیت آنها با هم تفاوت دارد و عین را نمی توان مانند همزه حذف کرد.
این روزها در این مورد بحث های فراوانی را در فضای مجازی شاهد هستیم. در مورد اختیار شاعری حذف همزه کسی تردیدی ندارد، ولی در باره امکان حذف عین موافقان و مخالفان زیادی داریم.
بزرگان عروض و زبان شناسی چندان به این موضوع ورود نکرده اند و کسانی چون ابوالحسن نجفی و دکتر شمیسا از این موضوع گذرا عبور نموده اند.
جناب ابوالحسن نجفی که هم زبان شناس برجسته و هم عروض دان مشهوری است، در صفحات ۷۸ و ۷۹ کتاب " مبانی زبان شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی" موضع کاملاً روشنی در این موضوع دارد و با قاطعیت می گوید:
" ع، که تلفظ آن در فارسی با همزه یکی است، چه در پایان و چه در آغاز تکواژ قابل حذف نیست؛ مگر گاهی در زبان گفتار، مانند جمع که معمولا jam تلفظ می شود. "
به این ترتیب این زبان شناس، مترجم و عروض دان برجسته تاکیدشان براین است که عین مانند همزه قابل حذف نیست.
جناب دکتر شمیسا نیز که از عروض دانان نام آشنا و از استادان برجسته ادبیات فارسی محسوب می شوند، تقریباً همین نظر جناب نجفی را دارند، البته با تبصره ای که به دنبال مطلب خود با عنوان " به ندرت " اضافه می کنند. ایشان می گویند:
" تلفظ عین در فارسی مانند همزه است، اما عین به ندرت از تلفظ ساقط می شود، مگر به ضرورت"
جناب شمیسا هم تقریباً همان نظر جناب نجفی را مطرح کردند، مگر آنکه تبصره ای برای آن قائل شده اند.
یعنی در اصل نظر جناب شمیسا این است که بهتر است عین حذف نشود، جز اینکه شاعر در تنگنا باشد.
به نوعی هر دو استاد بزرگ ادبیات فارسی تاکیدشان براین است که عین را مانند همزه حذف نکنیم.
البته این نکته را هم باید اضافه کنم که جناب شمیسا مثال شعری را که از رباعی ابوسعید ابوالخیر آورده اند، نادرست است. در مصراع چهارم رباعی " عیشت خوش باد که عیش ما خوش کردی" واژه " که " وجود ندارد. یعنی در اصل مصراع به صورت زیر است:
عیشت خوش باد عیش ما خوش کردی
عی شت خُش : مفعولن
با د عی شِ : فاعلاتُ
ما خُش کر : مفعولن
دی : فع
خودِ شمیسا هم متوجه این موضوع شده است و در ادامه آورده است: " عین از تقطیع ساقط است، مگر اینکه " که" را حذف کنیم."
اما نظر شخصی بنده:
در اینکه تلفظ همزه و عین یکسان است، کسی تردیدی ندارد؛ اما باید به این نکته مهم توجه کنیم که بحث عروض، بحث شنیداری واج ها و واژگان است. در نوشتار که مشکلی ایجاد نمی کند، اما از لحاظ شنیداری اگر حذف همزه صورت بگیرد به استقلال و هویت واژه لطمه ای وارد نخواهد شد، ولی اگر عین را حذف کنیم، هم تلفظ آن ثقیل خواهد شد و هم واژه هویت و استقلال خود را از دست خواهد داد و مخاطب متوجه اصل کلمه نخواهد شد. مثالی می زنم:
به بیت زیر از مولوی دقّت نمایید. در این بیت با توجّه به خوانش شعر و وزن آن که در بحر رجز مثمن سالم یعنی مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن سروده شده است؛ می توان همزه واژه «آن» در مصراع دوم را حذف کرد، امّا حذف همزه «آن» در مصراع اوّل امکان پذیر نیست.
ای دل چه اندیشیده ای در عذر آن تقصیرها
زآن سوی او چندان وفا، زین سوی تو چندین جفا
" زان" برای خواننده کاملاً واضح و روشن است. با وجود حذف مد ( همزه)، " آن" هویت خود را از دست نداده است.
حالا به این مصراع توجه نمایید:
عیشت خوش باد که عیش ما خوش کردی
اگر عین را از عیش حذف کنیم، در آن صورت به شکل " کیش " تلفظ می گردد.
کسی که شعر را می شنود، هیچگاه متوجه واژه " عیش " نمی شود. به عبارتی دیگر " عیش " هویت و استقلال خود را از دست می دهد.
این موضوع بیانگر آن است که هر چند تلفظ همزه و عین یکسان و مشترک است، اما وضعیت آنها با هم تفاوت دارد و عین را نمی توان مانند همزه حذف کرد.