▶ آرایه های لفظی و ادبی ◀

[Meteorite]

آرایه های لفظی:

1-واج آرایی:
به تکرار یک واج صامت یا مصوت در یک بیت یا عبارت گفته می شود. به گونه ای که طنین آن در گوش بر جای بماند، وباعث پیدایش موسیقی آوایی در آن بخش از سخن گردد.

مثال1:          رشتۀ تســبیح اگر بگســـست معذورم بدار

                   دستم اندر ساعد ساقی سیمین ساق بود

واج آرایی در این بیت با تکرار صامت حرف «س ».

مثال 2:         خیزید و خز آرید که هنگام خزان است

                   باد خنک از جانب خوارزم وزان است.

واج آرایی در این بیت با تکرار صامتهای « خ » و « ز ».

نکته:  واجهای تکرار شونده می توانند صامت یا مصوت باشند.

مثال 1:            خواب نوشین بامداد رحیل باز دارد پیاده را ز سبیل

همانطور که می بینیدتکرار مصوت کوتاه « الف » در این بیت تکامل بخش موسیقی درونی است.

مثال 2:            خیال خال تورا با خود به گور خواهم برد

                      که تا زخال تو خاکم شود عبیرآمیز

2-ســـجـع و انواع آن:

سجع در لغت به معنای آواز کبوتر است.در ادبیات هرگاه واژه های پایانی دو قرینه کلام در واج یا واجهای آخر مشترک باشند، آرایه های سجع پدید می آید. وآن دو جمله را مسجع می نامند.

معمولا هر قرینه از یک جمله تشکیل می شود. اما گاهی نیز یک قرینه از دو یا چند جمله تشکیل می شود. همچنین در اغلب نمونه های نثر مسجع ، واژه های پایانی دو جمله در بیش از یک حرف مشترکند. ودر واقع هم قافیه می باشند.

اگر کلمات یک بیت دارای سجع متوازن باشندبه آنها موازنه می گویند.

در گلستان سعدی نمونه های زیادی از آرایه های سجع وجود دارد. مانند:

      هر نفسی که فرو می رود ممد حیات است و چون بر می آید مفرح ذات...

در این نثر، سجع بین کلمات « حیات » و « ذات » است. واین کلمات مسجع هستند.

سجع در شعر: 

هر گاه شاعر، بیت را به چهار قسمت تقسیم کرده باشد و کلمات آخر هر جمله از نظر وزن و آهنگ و واجها شبیه هم باشند، سجع متوازی نام دارد. که آرایه های موازنه خوانده می شوند.

انواع سجع:

متــوازی: هرگاه کلمات هم وزنی آورده شوند که واج پایانی آنها فیزیکی است « سجع متوازی» نامیده می شود.

مطــرف: هرگاه پایه های سجع در واجهای آخر یکسان باشد ولی هم وزن نباشد، آن را سجع مطرف گویند.

متــوازن: در جایی که دو کلمۀ سجع فقط هم وزن باشند، اما در « روی » اختلاف داشته باشند، سجع متوازن می گویند و ارزش موسیقیایی آن از همه کمتر است.

ترصـــیع: هرگاه اجزای دو بخش از یک بیت یا عبارت نظیر به نظیر هم وزن و در حروف آخر مشترک باشند، سجع ترصیع نامیده می شود. مثال:

                  ای منور به تو نجوم جلال وی مقرر به تو رسوم کمال

جـــــــــناس: 

جناس بر دو نوع اصلی است. جناس تام و جناس غیر تام (ناقص):

جناس تام: هرگاه واژه ای دوبار در یک بیت یا عبارت به کار رود و هربار معنایی متفاوت 

از آن برداشت شود، جناس تام است. مانند:

               خرامان شد به سوی آب روان چنان چون شده باز یابد روان

روان در مصراع اول به معنای جاری و در مصراع دوم به معنی روح و جان است.

جناس غیر تام:هرگاه دو رکن جناس در یکی از حروف با هم اختلاف داشته باشند به آن جناس ناقص می گویند. مانند:

                 کمند و سمند - آزاد و آزار - زحمت و رحمت- ...

جناس لفظی: هرگاه دو رکن جناس در تلفظ و خواندن باهم یکسان باشند ولی در نوشتار باهم متفاوت باشند، به آن جناس لفظی می گویند. مانند:

                صبا و سبا - خوان و خان - حیاط و حیات - خیش و خویش ...

* جناس انواع زیادی دارد، ولی به دلیل تقسیم بندی زیاد در حال کنار گذاشته شدن هستند. مانند جناس زاید، مرکب، مفروق، مقرون، مطرف، خط، مکرر و ....

 

 

آرایه های ادبـی:

 

مراعات نظیر: آوردن دو یا چند واژه در بیت یا عبارت که در خارج از بیت یا عبارت نیز رابطه ای آشنا و خاص میان آنهاست. مانند:

                      ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند   

                      تاتو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

ابر و باد و مه وخورشید و فلک همگی عناصر طبیعی هستند.

 

 تضـــاد: هرگاه دو واژه با معنایی متضاد در یک بیت یا عبارت بکار روند آرایه های تضاد پدید می آید.   مانند:

        در نومیدی بسی امید است       پایان شب سیه سپید است

واژه های « نومیدی و امید » و همچنین « سیه و سپید » متضاد و مخالف هستند.

 

متناقض نما: هرگاه دو مفهوم متضاد را به هم نسبت دهیم ، یا آنها را در یک چیز جمع کنیم آرایه های متناقض نما بوجود می آید.و معمولا معنایی عمیق در پس آن نهفته است.    مانند:

                         جامه اش شولای عریانی ست!

عریانی به شولا نسبت داده شده است. ولی شولا خودش نوعی جامه است و ضد عریانی ست.

 

 آرایه های عکس: هرگاه در یک بیت بین دو مورد رابطه ای برقرار کنیم و سپس در مصراع بعد جای آنها را عوض کنیم آرایه های عکس پدید می آید.   مانند:

        بهرام که گور می گرفت همه عمر      دیدی که چگونه گور بهرام گرفت

 

آرایه های لف و نشر:  هرگاه دو یا چند جزئ از کلام بدون توضیحی در مصراع اول بیاید (لف)، آنگاه توضیحات مربوط به هر کدام در مصراع بعد بیاید (نشر )، آرایه های لف و نشر گویند.     مانند:

                        پروانه زمن، شمع زمن، گل زمن آموخت   

                         افروختن و سوختن و جامه دریدن...

 

تلـــمیح ( اشاره ): هرگاه با شنیدن بیت یا عبارتی به یاد داستان و افسانه یا رویدادی تاریخی یا مذهبی یا آیه و حدیثی بیفتیم، بدون آینکه آن موضوع مسثقیما تعریف شده باشد، آن بیت دارای آرایه های تلمیح است.   مانند:

                   پدرم روضۀ رضوان به دو گندم بفروخت    

                   ناخلف باشم اگر من به جویی بفروشم

اشاره به داستان آدم و رانده شدن او از بهشت به خاطر خوردن گندم.

 

تضمین: هرگاه شاعر بخشی از نوشتۀ فرد دیگری را میان اثر خود جای دهد، آن شعر یا نوشته را تضمین کرده است.    مانند:

چه خوش گفت فردوسی پاکزاد     که رحمت بر آن تربت پاک باد

« میازار موری که دانه کش است   که جان داردو جان شیرین خوش است»

این دو بیت بخشی از بوستان سعدی است. و سعدی سعدی بیت معروفی از فردوسی را ( بیت دوم ) در میان شعر خود جای داده است. بنابراین سعدی ،یک بیت از شعر فردوسی را تضمین کرده است.

  

اغراق: وقتی که شاعر، صفت یرا چنان برجسته نشان دهد که در عالم واقعیت امکان دستیابی به آن نیست، آرایه های اغراق نامیده می شود.

 

 حسن تعلیل: هرگاه شاعر برای موضوعی دلیل غیر واقعی و تخیلی ، اما دلپذیر و قانع کننده ارئه دهد، به حسن تعلیل دست می یابد.    مانند:

          تا چشم بشر نبیندت روی     بنهفته به ابر چهر دلبند_

شاعر، ابر پوش بودن قلۀ دماوند را دلیلی برای ندیدن او بیان کرده است.

 

مثل: هرگاه شاعر به ضرب المثلی اشاره کند، یا بخشی از سخن او آنقدر معروف باشد که به عنوان ضرب المثل بکار رود،  آرایه های مثل گویند.

 

تمثیل: هرگاه برای روشن شدن مطلبی، آن را به موضوعی ساده تر تشبیه کنیم، یا برای اثبات موضوعی نمونه بیاوریم،  آرایه های تمثیل به کار برده ایم.   مانند:

                 من اگر نیکم، اگر بد، تو برو خود را باش   

                  هرکسی آن دِرَوَد عاقبت کار که کشت

 

اسلوب معادله: هرگاه شاعر بیتی بسراید که با عوض کردن جای مصراع اول و دوم، خللی در مفهوم شعر ایجاد نشود، به آن آرایه های اسلوب معادله گویند.   مانند:

                دود اگر بالا نشیند کسر شان شعله نیست 

                جای چشم ابرو نگیرد، گرچه او بالاتر است

 

ایهام:  هرگاه واژه ای یا ترکیبی دارای دو معنی است و به گونه ای بکار رود که دو معنا از آن قابل برداشت باشد، آرایه های ایهام شکل می گیرد.    مانند:

                      غرق خون بود و نمی مرد زحسرت فرهاد   

                      گفتم افسانۀ شیرین و به خوابش کردم

شیرین، در اینجا دارای دو معنی است. هم به معنای زیبا و دلنشین است و هم معشوقۀ فرهاد.

 

تشــبیه:  در تشبیه دو مورد بر پایۀ اشتراک صفتی که دارند، به هم مانند می شوند.

 مورد اصلی را « مشبه » و مورد بعدی را « مشبه به » می نامند. و صفت مشترک

میان آنها «وجه تشبیه » نامیده می شود. و واژه های مانند « چو- سان _ مثل و

... » ادات تشبیه نامیده می شوند

مجــــــاز: بکار رفتن واژه ای به جای واژۀ دیگر مجاز نامیده می شود. هیچ گاه چنین امری ممکن نیست مگر آنکه میان دو واژه در خارج از کلام ، رابطه ای برقرار باشد. مانند:

           آنقدر گرسنه ام که می توانم تمام ظرف را بخورم!

رابطه میان غذا و ظرف مجاز است.

استـــعاره: هرگاه واژه ای به دلیل شباهت معنایی با واژۀ دیگر که دارد، به جای آن بکار رود ، استعاره پدید می آید. مثال :

          بر کشته های ما جز باران رحمت خود مبار.

در این مصرع، منظور از کشته های ما ، اعمال ما می باشد.

     هر چه خواهی در سوادش رنج برد تیغ صرصر خواهش خالی سترد

تیغ صرصر استعاره از باد است.

کنــــایه: جملات و کلماتی که منظور شاعر چیزی غیر از معنای ظاهری آن است. مانند:

                    آب از دستهایش نمی چکد.

منظور خسیس است.

تشخیص (انسان نمایی ): هرگاه با نسبت دادن عمل یا حالت یا صفتی به یک شئ، به آن جلوۀ انسان بودن بدهیم، انسان نمایی شکل می گیرد. مانند:

                        طعنه بر طوفان مزن؛ ایراد بر دریا مگیر؛

                        بوسه بگرفتن زساحل، موج را دیوانه کرد.

بوسه گرفتن و دیوانگی - که رفتاری انسانی است _ به موج نسبت داده شده است.

حس آمیزی: هرگاه یکی از حواس را به شئ نسبت دهیم. مانند:

                    مزۀ پیروزی را چشید...

مزه که حس چشایی است به پیروزی داده شده است.