مخمل‌بافی، شكوه هنر بافندگی ایران

[L²evi]

تاریخ واقعی مخمل بافی در پرده ابهام است، قدیمی ترین مخمل ایرانی شناخته شده در موزه هنرهای تزئینی پاریس است و كارشناسان زمان بافت آن را از سده دوازدهم یا پانزدهم میلادی معین كرده اند، این پارچه نفیس در قرن شانزدهم از جمله صادرات مهم ایران به شمار می رفته است.

 

برخی محققان، آغاز پیدایش مخمل را به قرون اولیه اسلامی نسبت می دهند، در دوران آل بویه و سلجوقی نیز پس از افت و ركود زری بافی، بافندگان كاشانی برای جلد كتاب قرآن درصدد برآمدند تا پارچه ای با ارزش و در شان این كتاب ابداع كنند تا از طریق آن قرآن را حفظ كنند. در زمان صفویان مخمل نیز در كنار دیگر صنایع نساجی بیش از پیش شكوفا شده و پیشرفت های چشمگیری در نوع بافت، رنگ آمیزی، طرح و نقشه آن بوجود آمد. در این دوره مخمل های منقوش با پرز یكدست و گاه مخمل برجسته با تار و پودی از طلاو نقره بافته می شد.

مخمل كاشان از دیرباز شهرت فراوان داشته و در دوره قاجار نیز بیش از 42 نوع پارچه از جمله پارچه های زربافت، مخمل، اطلس و حریر در این شهر تولید می شده است، اما از این دوره به بعد با ورود پارچه های خارجی و ماشینی شدن كارخانه های مخمل بافی از رونق آن كاسته شده كه امروزه شاهد فقط یك كارگاه مخمل بافی كه با تلاش سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری كشور و هنرمندان این رشته احیا شده است، هستیم.


این هنر در گذشته در رنگ ها و طرح های مختلف برای جانماز، جلدقرآن، كت و عبا، پرده و رویه مبل و صندلی، رومیزی، روتختی، كوسن، پرده و در تهیه لباس و جهیزیه نوعروسان استفاده می شده است.
مخمل پارچه ای است كه از نخ ابریشم یا پنبه تهیه می شود كه یك روی آن صاف و روی دیگر آن دارای پرزهای كوتاه، متراكم، لطیف، نزدیك به هم و به یك سو خوابیده است. به عبارت ساده تر مخمل نوعی جامه پرزدار است.

 

بافت مخمل به دو روش مخمل ساده و مخمل نقش برجسته از طریق دستگاه نساجی انجام می شود. هنرمندان برای تولید این پارچه از ابریشم طبیعی استفاده كرده و نقش های اصیل و سنتی به وجود می آورند. در بافت مخمل، تار یا چله به كار رفته كه تولید پرز یا نقش می كند و چنانچه پارچه مخمل دارای نقوش برجسته باشد، از ارزش بالاتری برخوردار است.

سیدخلیل یاالله، تنها بازمانده مخمل بافی سنتی ایران است كه پس از كار با دستگاه سنتی و30 سال فعالیت در كارخانه ماشینی مخمل بافی كاشان، بار دیگر در دوران بازنشستگی به كار گذشته و پیشینیانش بازگشته است؛ اما این بار در پژوهشكده هنرهای سنتی مخمل می بافد.

 

وی كه در سال 1318 در شهر كاشان و در خانواده ای اهل هنر و ذوق متولد شد از 7 سالگی كار روی دستگاه مخمل بافی را آغاز كرده و در 15 سالگی درجه استادی این رشته را به دست آورد. این استاد كه در هنر مخمل بافی بسیار چیره دست است، هنرمندان علاقه مند را به این رشته آموزش داده كه امروزه استاد جمشید خداداد نیز از هنرمندان شاخص این رشته به شمار می رود كه موفق به دریافت مهر اصالت نشان مرغوبیت صنایع دستی از سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد یونسكو شده است.