پوپولیسم (popularis) چیست؟

[مـ༻؏☆جـےـیــّ◉ـב]

پوپولیسم از واژه لاتین popularis یا populus[1] به معنای توده مردم یا عامه گرفته شده است.[2] نظریه پوپولیسم بر آرای هربرت شیلر و بر این فرض اولیه مبتنی است که عامه مردم را افرادی ناآگاه، منفعل و ضعیف می پندارد.[3] از نظر تاریخی پوپولیسم برای اولین بار در دهه 1870 میلادی به عنوان یک جنبش اجتماعی در بین روشنفکران روسیه موسوم به جنبش ناردنیک ها[4] یا «دوستان مردم» پدپد آمد. جنبش دوستان مردم روسیه که از حمایت دهقانان خرده پای این کشور برخوردار بود، برای به دست آوردن دو هدف سیاسی بارز، یعنی آزادی سیاسی برای توده مردم و گسترش مالکیت خصوصی بر روی زمین مبارزه می کرد. همزمان با این جنبش، جنبش پوپولیستی دیگری در غرب آمریکا در یک روند نهادی و سازمان یافته پدیدار شد. در سال 1892 میلادی حزب پوپولیست[5] توانست چهار کرسی نمایندگی به دست آورد و کاندیدای ویژه ای برای رییس جمهوری معرفی کند. در سال 1896 بود که این حزب در درون حزب دموکرات آمریکا ادغام شد و به عنوان یک بخش جداناپذیری از جنبش پیشرو این کشور به شمار آمد. از دیگر جنبش های مهم پوپولیستی می توان به جنبش موسوم به پرونیسم[6] در اواسط دهه 1930 در آرژانتین، جنبش پوژادیسم[7] و ژان ماری لوپن[8] در فرانسه، جنبش موگنس کلیستروپ[9] در دانمارک و ... اشاره کرد.[10]

پوپولیسم که در فارسی معادل واژه های عوام گرایی و مردم باوری استعمال شده است، دارای چند ویژگی کلی به شرح زیر است:

1. جلب پشتیبانی مردم با توسل به وعده های کلی و مبهم، و معمولاً تحت کنترل رهبر فرهمند و شعارهای ضد امپریالیستی.

2. پیشبرد اهداف سیاسی، مستقل از نهادها و احزاب موجود، با فراخوانی توده مردم به اعمال فشار مستقیم بر حکومت.

3. بزرگداشت و تقدیس مردم یا خلق، با اعتقاد به اینکه هدف های سیاسی باید به اراده و نیروی مردم و جدا از احزاب یا سازمان های سیاسی پیش برود.

البته آیین و سنت سیاسی پوپولیستی، در هر کشوری شکل ویژه ای دارد. در نهضت های پوپولیستی، معمولاً ائتلافی آشکار یا ضمنی، میان طبقات مختلف با منافع متفاوت و گاه متعارض برقرار می شود. تداخل اقشار گوناگون در این نهضت ها، به طور عمده ناشی از عدم تشکل طبقاتی و عدم وجود مرزبندی روشن طبقاتی است. پوپولیسم دارای مشخصات عوام فریبی، تقدیس شخص رهبر فرهمند، تعصب، تکیه بر توده های محروم، نداشتن ایدئولوژی مشخص، اصلاح طلبی، بورژوایی بودن و عناصری از ضدیت با امپریالیسم و ملی گرایی است. توسعه خواهی و پر و بال دادن به نیروهای وابسته به بازار داخلی و گاه آزادی های سندیکایی و دموکراتیک از خصلت های عمده دوران پوپولیسم است.[11]

در بحث های نظری پیرامون پوپولیسم، دو نوع رویکرد وجود دارد: در یک نگاه پوپولیسم معادل مردم باوری قرار می گیرد و اعطای آزادی ها و امتیازات دمکراتیک به مردم و شریک کردن آنان در ساختار قدرت است که در عین حال، در مقابل نخبه گرایی و نخبه باوری قرار می گیرد و از بعد سیاسی و اجتماعی چندان مذموم نیست. از نگاه دیگر، پوپولیسم به معنای مردمداری است که تزریق نوعی امید واهی به جامعه و تأکید بر عقاید فراموش شده توده جامعه است که به بهره برداری هایی از جامعه منجر می شود.[12]

این نوع از پوپولیسم در طول تاریخ حیات خود، در عرصه های مختلف اجتماع ـ به خصوص نحله های فکری افراطی نظیر فاشیسم و نازیسم ـ به صورت پنهان یا آشکار حضور و نفوذ داشته است. این طرز فکر، به دلیل داشتن وجوه اشتراک بسیار با افکار تندروانه و عوام پسندانه گروه های مختلف، توانایی تداخل و اشتراک فکری را با این گروه ها دارد. تفکر پوپولیسم با نفوذ به رده های بالای مدیریتی گروه های فکری، قدرت را به تدریج قبضه کرده و نیروی مردم را با شعارهای تهییج کننده خود ـ البته برای مدت زمانی کوتاه ـ در راه نیل به اهداف خود به کار می گیرد. در حقیقت عوامل زیادی موجب پیدایش پوپولیسم در جوامع امروز می گردد.[13] به عقیده پل تاگارت، پوپولیسم، واکنش به اندیشه ها و روش های نظام های سیاسی مبتنی بر نمایندگی است و در مقابل احساس وقوع بحران، به تجلیل پنهان یا آشکار از کانون آرمانی خود می پردازد. با این همه، به دلیل فقدان ارزش های بنیادی، از عوام بیشتر تأثیر می پذیرد و در هر محیطی ویژگی های محیط پیرامون خود را می پذیرد و عملاً پدیده ای گذراست.[14]

به هر روی، پوپولیسم با توده مردم سر و کار دارد و در حقیقت جنبشی توده ای است؛ اما به دلیل نداشتن تشکل منسجم و هدف مشخص و واقعی، این جنبش ها منسجم تر و دارای تشکیلات منظم بعدی هستند که در ادامه، منویات خود را اعمال می کنند. در نگرش پوپولیستی، جهت گیری افکار عامه، به منظور واداشتن حکومت به پذیرش منویات مردم، چشمگیر است. در پوپولیسم، اراده جهت دار توده مردم نسبت به عدالت خواهی، نقشی بارز دارد و مکانیسم این ارادة جهت دار، مؤثرتر و برتر از مکانیسم های سازمان های مختلف است و حکومت ها به طور مستقیم و غیرمستقیم، تحت فشار و تأثیر خواست عامه مردم واقع می شوند.[15]

برخی تحلیل گران در بحث رهبری امام خمینی (ره) و شیوه بی بدیل ایشان در سازماندهی توده عظیم مردم در انقلاب اسلامی ایران، معتقدند که انقلاب اسلامی به دلیل نداشتن طرح و برنامه مشخص و روشن برای آینده و مبهم بودن غایت حرکت برای مردم و حتی برای رهبران، یک حرکت پوپولیستی بود.[16] در حالی که برنامه ها و اهداف امام از برپایی نهضت، اموری مبهم و آرزوهای بلند و دور و درازی نبود که دست نیافتنی و آرمانی باشد؛ زیرا نمونه عملی برنامه هایی که مدّ نظر امام بود در زمان های گذشته کما بیش محقق شده بود. عمدة اشکالاتی که امام به رژیم حاکم داشت به عدم توجه به قوانین شرعی و اسلامی در برنامه ریزی های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دولت و وابستگی به بیگانگان بازمی گشت. لذا امام با طرح نظریه ولایت فقیه در اواخر دهه 1340 در نجف و چاپ آن به صورت جزوه و کتاب در ایران، معتقد بود که تعامل دیانت و سیاست به معنای تدبیر امور اجتماعی و سیاسی بر اساس احکام و دستورات شرع، بسیاری از مشکلات موجود ایران را حل می کند. این تعامل در برخی دوران ها عملاً اتفاق افتاده بود و نتایج فراوانی به بار داده بود. یکی از این نمونه ها ایران دوران صفویه است. در زمانی که حکومت صفویه به انحطاط کشیده نشده بود و رابطه دین و دولت رابطه ای مثبت بود و حاکمان وقت، خود را مجری دستورات فقهی علما می دانستند، نتایجی از این تعامل به دست آمد که ایران را از نظر اقتصادی، سیاست بین الملل، علوم عقلی، هنر و معماری، تأمین اجتماعی، امنیت داخلی در اوج قرار داد و می توان این دوران را دوران طلایی و اوج تمدن اسلامی دانست.[17] این اوج و شکوفایی به حدی است که مراجعه به سفرنامه های سیاحان خارجی نشان می دهد، این اقدامات، شگفتی و تحسین ناظران خارجی حتی اروپایی را برانگیخته است.[18] علاوه بر روشن بودن کلیات برنامه امام (ره) حتی در بسیاری از مسائل جزئی نیز ایشان در پاسخ به سؤالات خبرنگاران به ویژه خبرنگاران خارجی در پاریس، جزئیات برنامه های خود در حکومت آتی را تشریح کرد و مواضع خود را نسبت به هریک از مسائل مطروحه مثل انواع آزادی (اقلیت ها، مطبوعات، بیان، عقیده و مذهب و ...) موقعیت زنان در جامعه و بسیاری مسائل دیگر تشریح کرد.[19] میشل فوکو که در همان دوران انقلاب در ایران بسر می برد و مستقیماً به میان مردم رفت و با آنها به گفتگو پرداخت، در نقد مبهم بودن تعریف های ارائه شده از حکومت اسلامی می نویسد: «وقتی ایرانیان از حکومت اسلامی حرف می زنند، وقتی جلوی گلوله در خیابان ها، آن را فریاد می زنند، وقتی به نام آن، زد و بندهای حزب ها و سیاست مداران را رد می کنند، و با این کار شاید خطر یک حمام خون را به جان می خرند، ... به نظر من به واقعیتی می اندیشند که به ایشان بسیار نزدیک است؛ زیرا خود بازیگر آنند.»[20]

مشاهده دقیق و مستقیم و دقت در رفتار سیاسی مردم ایران و توجه به شعارها و خواسته های آنها، نشان می دهد که بحث حکومت اسلامی و برنامه های امام که در قالب ایدئولوژی اسلام مطرح شد، برای مردم امری روشن و واضح و به تعبیر میشل فوکو نزدیک و کاملاً محسوس و دست یافتنی بود. همچنین به دلیل رابطه خاص بین مردم و امام خمینی (ره) که رابطه مرجع و مقلد یا حتی رابطه امام و امت بود، و این رابطه یک رابطه کاملا معقول است و بر اساس فرایند و کنشی عقلانی ایجاد شده است، تحلیل آن بر اساس نظریه رهبری کاریزماتیک و فرهمند صحیح نمی باشد.[21] بنابراین نمی توان این حرکت را حرکتی پوپولیستی تلقی کرد.

امروزه نیز برخی از گروه های سیاسی که از توجه و اقبال مردم محروم شده اند، حمایت مردم از گروه های رقیب و توجه و اهتمام مسؤولین به حل مشکلات مردم را با عنوان پوپولیسم تفسیر می کنند، در حالی که اقبال همین مردم به خودشان را با عنوان دموکراسی و بالارفتن آگاهی سیاسی و افزایش مشارکت سیاسی مردم تفسیر می کردند. در یک جمع بندی کلی باید گفت اگر منظور از پوپولیسم، مردم باوری و توجه به خواست های اساسی مردم و نزدیکی مردم و مسئولین و حضور آنها در متن زندگی و آشنایی با مشکلات آنها از نزدیک و توجه و اهتمام به حل این مشکلات باشد، پوپولیسم معنای منفی ندارد و چنین اموری هرچند با عنوان پوپولیسم، اموری پسندیده و شایسته و همان سیره معصومین به ویژه سیره حکومتی حضرت علی (ع) است. اما اگر پوپولیسم به معنای کلی گویی و عوام گرایی و عدم توجه به نظریات کارشناسی و تخصصی باشد قطعاً مذموم است و هیچ گروه و دسته ای آن را نمی پذیرد. بنابراین صرف حضور توده ها در حرکت های سیاسی ـ اجتماعی و صرف حمایت عموم مردم از یک جریان سیاسی خاص و صرف توجه دولت به خواست و اراده های مردم را نمی توان امری پوپولیستی و مذموم خواند.

[anoosh2]

پرزیدنت احمدی نژاد نمونه یک رئیس جمهور پوپولیست بودند

[Aria1122]

از فوتبال بدم میاد ولی ممنون