درباره تاریخچه خاتم کاری در ایران

[شکوفه-یاس]

در بررسی تاریخچه خاتم کاری باید علت نام‌گذاری آن را نیز مورد توجه قرار دهیم. دلایل مختلفی در مورد علت نام‌گذاری این هنر به خاتم کاری وجود دارند. می‌گویند چون خاتم کاری از ظرافت بالایی برخوردار است و هنرمند باید پیوسته با صبر بالا کار را انجام دهد، بنابراین انتهای ظرافت کاری در طراحی سنتی به این هنر ختم می‌شود. به نوعی این مفهوم را می‌رساند که کار خاتم کاری بسیار دشوار است.


به دلیل اینکه یک خاتم کار مراحل دشواری را طی می‌کند تا یک اثر هنری را بیافریند، لازم است که تاریخچه خاتم کاری را مورد بررسی قرار دهیم. وقتی با فراز و فرودهایی که خاتم کاری در طول تاریخ طی کرده است آشنا می‌شویم می‌توانیم آگاهی خود را در مورد اصالت آثار هنری ایران زمین بالا ببریم.

خاتم کاری در دوران حکومت تیموریان
در دوران تیموریان هنر توانست در نقطه اوج خود قرار بگیرد و احیا شود. یکی از هنرهایی که در دوران تیموریان جایگاه ویژه‌ای را برای خود به دست آورد، هنر خاتم کاری بود. به لطف ارج نهادن به این هنر، خاتم کاران نیز در وضعیت خوبی قرار داشتند.
تیمور لنگ پادشاه گورکانی نیز به این هنر علاقه زیادی پیدا کرده بود. از این رو دستور داد که درهای باغ دلگشای خود در سمرقند را با خاتم تزئین کنند و هنرمندان زیادی را برای این امر مهم به کار گرفت. این هنر در بطن حکومت تیموریان ریشه کرد و همه سلاطین مغول هم به سمت استفاده و ارج نهادن بر آن کشیده شدند. از این رو هر کدام از سلاطین مغول برای خود وسایلی که با خاتم تزئین شده بود را داشتند و اشیا ارزشمند خود را در آن قرار می‌دادند.


خاتم کاری در دوران حکومت تیموریان

در دوران تیموریان هنر توانست در نقطه اوج خود قرار بگیرد و احیا شود. یکی از هنرهایی که در دوران تیموریان جایگاه ویژه‌ای را برای خود به دست آورد، هنر خاتم کاری بود. به لطف ارج نهادن به این هنر، خاتم کاران نیز در وضعیت خوبی قرار داشتند.
تیمور لنگ پادشاه گورکانی نیز به این هنر علاقه زیادی پیدا کرده بود. از این رو دستور داد که درهای باغ دلگشای خود در سمرقند را با خاتم تزئین کنند و هنرمندان زیادی را برای این امر مهم به کار گرفت. این هنر در بطن حکومت تیموریان ریشه کرد و همه سلاطین مغول هم به سمت استفاده و ارج نهادن بر آن کشیده شدند. از این رو هر کدام از سلاطین مغول برای خود وسایلی که با خاتم تزئین شده بود را داشتند و اشیا ارزشمند خود را در آن قرار می‌دادند.

تاریخچه خاتم کاری در دوران صفویان
صفویان به رسم تیموریان، ارج نهادن به همه نوع از هنر را در دستور کار خود قرار دادند. به همین دلیل است که در این دوره هنرمندان بزرگی چون کمال‌الدین بهزاد، رضا عباسی، میرعماد و آقامیرک به شهرت جهانی دست پیدا کردند. این هنرمندان در دربار صفویان ارج و احترام ویژه‌ای داشتند.
شاه عباس کبیر علاقه زیادی به هنر خاتم کاری داشت و این هنر در دوران پادشاهی او رونق بسیاری پیدا کرد. در این دوره هنر خاتم کاری در تزئین وسایل دیگری همچون انواع جعبه‌ها و وسایل موسیقی به کار گرفته شد. استاد کمال‌الدین بهزاد تصویر یوسف و زلیخا را خاتم کاری کرد و اثری خیره‌کننده از خودش به یادگار گذاشت. هنر خاتم در این دوره چند ویژگی کلیدی دارد:
استادکاران دوران صفوی برای تزئین وسایل مختلف با خاتم از یک تک گل بزرگ استفاده می‌کردند.
در این دوره نوآوری‌های ویژه‌ای در نقش‌ها و طرح‌های خاتم به وجود آمد.
هنرمندان عصر صفوی از مواد اولیه متنوعی مانند فلزات نیز برای خاتم کاری استفاده می‌کردند.
هنر خاتم کاری عصر صفوی به رنگ‌بندی خاصش معروف است. هنرمندان دو رنگ سبز و قرمز را در تزئین اشیا به وسیله خاتم به کار می‌بردند.


تحولات رنگ‌بندی خاتم کاری در دوره پهلوی

در بررسی تاریخچه خاتم کاری دوره پهلوی با یک فاجعه بزرگ روبه‌رو می‌شویم. در این دوره استفاده از رنگ‌های شیمیایی به جای رنگ‌های طبیعی، به کارگیری چوب‌های بی‌ارزش و استفاده از استخوان حیواناتی چون الاغ باعث شد که کیفیت خاتم کاری این دوره کاهش پیدا کند.

البته در این دوره هنرمندان خاتم کار فرصت پیدا کردند تا آثار بسیار زیادی خلق کنند. به همین دلیل در دوره پهلوی خاتم کاری تکامل پیدا کرد. گذشته از آثار بی‌کیفیتی که در دوره پهلوی پدید آمد شاهد بهترین خاتم کاری‌ها نیز هستیم. تالار مجلس شورا و تالار کاخ مرمر از جمله باشکوه‌ترین خاتم کاری‌های صورت گرفته به دست هنرمندان دوره پهلوی به شمار می‌روند.

بعد از انقلاب اسلامی، هنرمندان به سمت تلفیق خاتم کاری با سایر هنرها از جمله منبت و معرق رفتند. ورود خط کوفی به خاتم کاری از جمله تحولات مهم این دوره محسوب می‌شود که بعد از مدت‌ها توانست جلوه خاصی به خاتم کاری ببخشد. در بیشتر آثار هنرمندان بعد از انقلاب می‌توانیم به کارگیری خاتم‌های ریز در تزئین اشیا مختلف را ببینیم که این مهم نیز یک نوآوری در این هنر تلقی می‌شود.