کبوترخانه

[✘ 2gнєтєя4єνєя ✘]

کبوترخانه ها یا کفترخانه‌ های ساختمان هایی کهن هستند که معمولا‍ْ به شکل استوانه ساخته می ‌شده ‌اند و برای گردآوری کود کبوتر ها و دیگر پرندگان جهت مصارف کشاورزی ساخته می ‌شده ‌است . ساخت چنین بناهایی در اصفهان و یزد و آن پیرامون ها معمول بوده‌ است . کبوتر خانه ‌های کوچک و بزرگ ایران به حسب اندازه میان هزار تا ۴۰ هزار کبوتر را در خود جای می‌ دهند .
شاردن جهانگرد فرانسوی که در روزگار صفوی از ایران دیدن کرده است می‌ نویسد :
” به باور من ایران کشوری است که بهترین کبوترخانه‌ های جهان در آنجا ساخته می‌ شود … این کبوترخانه‌ های عظیم ، شش بار بزرگ ‌تر از بزرگ ‌ترین پرورشگاه ‌های پرندگان ماست . در پیرامون اصفهان بیش از ۳۰۰۰ کبوترخانه شمرده اند . ”
در دوره صفویه که اصفهان پایتخت ایران بوده است ، حدود چهار هزار کبوترخانه در این استان ساخته شده اند. در آن دوره ، زندگی مردم به زمین های کشاورزی وابسته بود و آنها با توجه به کم قوت بودن زمین از کود کبوترها استفاده می کردند ؛ این نوع کود در مقایسه با کود های دیگر ، کاربرد بسیاری بخصوص در جالیز و باغ های انگور داشته است . با چنین نگرشی بود که کبوترخانه های بسیاری ساخته شدند ؛ این بناها از نظر معماری ، سازه ای خشتی هستند که از حدود 400 سال پیش ، حتی در روستا های دورافتاده اصفهان نیز بنا شده اند .
در کتاب تاریخ هزار ساله شهر رضا آمده است : « فوآ » که در سال 1296 هجری قمری (1878 میلادی ) از اصفهان به سوی شیراز حرکت می کرده ، گفته است ، قمشه – نام قدیم شهررضا – باغ ها و کبوترخانه های زیادی دارد که ارتفاع آن ها از برج های اصفهان زیادتر است ، ولی ساختمان آن ها به زیبایی برج های اصفهان نیست . هم چنین در نوشته دیگری به سال 1303 هجری قمری آمده است : در درون و بیرون قمشه ، برج های کبوتر بسیاری هستند که آنها را برای فضله گرفتن از کبوتر ها ساخته اند .
از قرن ها پیش در نواحی و اطراف اصفهان این برج ها وجود داشته اند؛ به طوری که « ابن بطوطه » در اوایل قرن هشتم هجری قمری از برج های کبوترخانه زیادی در اصفهان یاد کرده است . اما شاید تنها سندی که تا حدودی قدمت این برج ها را بتواند مشخص کند ، این است که قازان خان – هفتمین پادشاه سلسله ایلخانی – برای حفظ کبوترها ، شکارچیان را از شکار در نزدیکی کبوترخانه ها منع کرده بود . براساس مدارک مستند و آنچه که در سفرنامه ها آمده ، در گذشته حدود چهار هزار کبوترخانه در کل استان اصفهان بوده است و در شهررضا نیز حدود 10 کبوترخانه وجود داشته ؛ ولی اکنون دیگر کبوتر خانه ای در شهر باقی نمانده است . در روستای منظریه که در نزدیکی شهررضا قرار دارد ، 12 کبوترخانه باقی مانده اند که تعداد آن ها در گذشته به حدود 30 تا 40 اثر می رسیده است . هم چنین از مجموع 30 کبوترخانه ی شهرستان شهررضا ، تنها سه کبوترخانه در فهرست آثار ملی ثبت شده اند .
معماری داخلی کبوترخانه ها
معماری داخلی کبوترخانه ها استثنایی است ؛ عظمت این بنا ها هم به دلیل سترگی و شکوه و هم به دلیل تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده است .
طراحی و انتخاب سایت های دایره ای برای ساخت کبوترخانه با فضاهای تو درتو در مقاومت بالای آن نقش داشته است . نقل شده است که مارها قادر به بالا رفتن از سطوح منحنی مانند استوانه نیستند ، سیاح بزرگ فرانسوی در قسمتی از سفرنامه خود می نویسد : « کبوترخانه های عظیم ایران شش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاه های ماست . این برج ها را از آجر بنا می کنند و رویش را گچ و آهک می کشند و در تمام سطوح داخلی دیواره برج از بالا به پایین سوراخ هایی تعبیه شده تا کبوتران در آنها آشیانه کنند . »
توجه به ابعاد طرح توسعه افقی و عمودی و ساخت کبوترخانه های پلکانی و طبقه طبقه بودن بنا ، راحتی بازسازی و مرمت را به دنبال داشته است . در مناطق گرم و خشک که حضور آب جاری امکان پذیر نبوده ، با احداث چاه و ایجاد جایگاه های « آبشخور » امکان استفاده کبوتران از آب را فراهم می ساختند .
کبوترخانه ها و اقتصاد
اهمیت کبوترخانه در اقتصاد ایران چنان بوده است که غازان خان مغول در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران انجام داد ، فرمان هایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانه ها صادر کرد و بی انصافی است که از این همه دانش و تحصیل این آثار بی بهره باشیم و هیچ کاری در خور عظمت آنها انجام ندهیم و هر روز شاهد فروریختن این مواریث فرهنگی و هنری باشیم . متأسفانه عملکرد پرسود این بناهای باارزش که در کار کشاورزی بنیادی حیاتی دارد ، بر جامعه ما پنهان مانده است . این بناهای شگفت آور ، کارخانه ساخت مرغوب ترین کود شناخته شده جهان هستند .
جهانیان ایرانیان را حساس ترین انسان های جهان معاصر در حفظ و حراست از آثار باستانی خویش می دانند ، لذا بر ماست که چون گذشته در حفظ مواریث فرهنگی از جمله اندیشه دل سوزانه برای بازمانده این برجهای دل انگیز کبوتران که هر کدام یک جاذبه توریستی است ، با یکدلی و همکاری سازمان میراث فرهنگی کشور ، سازمان ایرانگردی و جهانگردی ، سازمان حفظ محیط زیست ، وزارت جهاد کشاورزی ، دانشکده های باستان شناسی و معماری و سایر سازمان های مرتبط، همگی در حفظ این آثار اعجاز برانگیز معماری که زیرساخت ارتقاء صنعت کشاورزی این مرز و بوم است .