رضا شاه:" از زن چادری بدم می آید"!

[# αпGεʟ]

در خرداد ماه 1313، رضاشاه تنها مسافرت خارجی خود را با حركت به سمت تركیه آغاز كرد. او در رأس یك هیأت 17 نفره كه اكثرشان نظامی بودند، به این سفر مبادرت كرد.

در میان رهبران كشورهای جهان رضاشاه نخستین كسی بود كه به محض اعلام جمهوریت در تركیه، تغییر حكومت را به آتاترك تبریك گفت. سردار سپه كه در آن زمان به تازگی به نخست‌وزیری منصوب شده بود، در ‌آبان 1302 یك جلد كلام‌الله مجید و یك قبضه شمشیر مرصع به عنوان هدیه برای آتاترك فرستاد و به او تبریك گفت. این امر مقدمه‌ای برای ایجاد روابط دوستانه میان دو كشور گردید.
در اول اردیبهشت 1305 عهدنامة ودادیه و تأمینیه بین دو كشور منعقد گردید و قرار شد مذاكرات مربوط به انعقاد موافقتنامه‌های گمركی و سرحدی و مبادلات پستی و غیره نیز بلافاصله آغاز شود. اما حوادث مرزی و اقداماتی كه تركها در سركوبی عشایر كرد مرزنشین به عمل آوردند باعث وقفة این مذاكرات شد. در مهر 1306 تركها به گمان اینكه یك ستون از ارتش آنان كه به دست كردها اسیر شده بود به ایران آورده شده و تحت اختیار مقامات ایرانی می‌باشد، سفیر خود را از تهران احضار كردند و روابط بین دو كشور تیره شد. اما پس از توضیحاتی كه دولت ایران داد، بحران برطرف و مذاكرات از سر گرفته شد و منجر به امضای موافقتنامة گمركی در خرداد 1309 و موافقتنامة تعیین خط سرحدی در دی 1310 گردید. به موجب موافقتنامه اخیر بخشی از اراضی مجاور كوه آرارات به تركها واگذار شد و در عوض قطعه زمین وسیعی در كردستان به ایران تعلق گرفت1. در 14 آبان 1311 نیز دو عهدنامة مودت و امنیت و رفع اختلاف مرزی در آنكارا بین دو كشور به امضا رسید.
مسافرت رضاشاه به تركیه در 1313 فصل جدیدی در روابط دو كشور گشود.

شبی پس از پایان ضیافت رسمی باشكوه وقتی رضاشاه به عمارت حزب خلق كه محل اقامت او در آنكارا بود مراجعت كرد تا پاسی از شب نخوابید و در تالار بزرگ خانة ملت قدم میزد و فكر می‌كرد و گاه گاه بلند می‌گفت: عجب!عجب! وقتی چشمان شاه متوجه من شد كه در گوشه ی تالار ایستاده بودم فرمود: «صادق من تصور نمیكردم تركها تا این اندازه ترقی كرده و در اخذ تمدن اروپا جلو رفته باشند. حالا می‌بینیم كه ما خیلی عقب هستیم مخصوصاً در قسمت تربیت دختران و بانوان

باقر كاظمی وزیر امور خارجه، حسین سمیعی رئیس تشریفات داخلی، حسین شكوه رئیس دفتر مخصوص، قره‌گوزلو رئیس تشریفات، امیر لشكر امان ‌الله جهانبانی، سرتیپ عبدالرضا افخمی، سرتیپ صادق كوپال، سرهنگ حسن ارفع، سروان محمود خسروانی، سروان حسینقلی اسفندیاری، سروان عبدالله ظلی، سروان علی‌اصغر مزینی، ستوان یكم محسن قدیمی، عباس فروهر معاون تشریفات وزارت خارجه، حسین قدسی منشی وزیر خارجه، یوسف شكرانی عضو دربار و اسدالله ارفع رئیس بخش رمز ستاد ارتش، اعضای هیأت همراه رضاشاه را در سفر به تركیه تشكیل می‌دادند.
علت آنكه رضاشاه، بیشتر افراد هیأت خود را از میان نظامیان برگزید، گزارشهائی بود كه طی آن آتاترك رئیس جمهور تركیه قصد داشت در جریان سفر شاه به تركیه، قدرت نظامی كشورش را به رخ وی بكشد.2 به همین دلیل بازدید از مكانهای نظامی، تأسیسات ارتش و رژه یگانهای زمینی، هوائی و دریائی تركیه در برنامه سفر شاه ایران از تركیه گنجانده شده بود.
رضاشاه و هیأت همراه از طریق تبریز، خوی و ماكو وارد خاك تركیه شد و پس از عبور از مسیرهای قارص، ارزروم، طرابوزان وسامسون وارد آنكارا پایتخت این كشور شد. او روز 21 خرداد وارد تركیه و روز 26 خرداد وارد آنكارا شد، 38 روز در آن كشور ماند و روز 20 تیر به تهران بازگشت، مقر حزب خلق، ساختمان ریاست جمهوری و وزارت خارجه و مجلس ملی تركیه، سربازخانه‌ها، رژه‌های هوائی، دریائی و زمینی،‌استحكامات تنگه‌های داردانل و بسفر، قصرهای سلاطین عثمانی، میدان اسب‌دوانی، مدرسه پیشاهنگی دختران و پسران و چند مجلس موسیقی و رقص و آواز، از مهمترین مراكزی بود كه شاه ایران و همراهانش طی اقامت خود در تركیه مورد بازدید قرار دادند.

سفر به تركیه تأثیر عمیقی بر روحیات رضاشاه گذاشت.او به ویژه در بخش بی‌حجابی زنان بیش از سایر مشاهدات خود تحت تأثیر قرار گرفته بود.
«مستشارالدوله» سفر كبیر ایران در تركیه می‌گوید اولین اظهارات رضاشاه كه حاكی از تأثیرپذیری وی در زمینه مشاهداتش از زنان تركیه بود، جمله‌ای بود كه شاه در عمارت حزب خلق تركیه خطاب به وی بر زبان آورد. مستشارالدوله خاطره خود را در این زمینه برای سناتور صدیق اعلم چنین نقل كرده است:
شبی پس از پایان ضیافت رسمی باشكوه وقتی رضاشاه به عمارت حزب خلق كه محل اقامت او در آنكارا بود مراجعت كرد تا پاسی از شب نخوابید و در تالار بزرگ خانة ملت قدم میزد و فكر می‌كرد و گاه گاه بلند می‌گفت: عجب!عجب! وقتی چشمان شاه متوجه من شد كه در گوشة تالار ایستاده بودم فرمود: «صادق من تصور نمیكردم تركها تا این اندازه ترقی كرده و در اخذ تمدن اروپا جلو رفته باشند. حالا می‌بینیم كه ما خیلی عقب هستیم مخصوصاً در قسمت تربیت دختران و بانوان».
من در جواب رضا شاه عرض كردم: «قربان در سایه اعلیحضرت همایونی ترقیات عظیم نصیب ملت ایران شده است» رضاشاه جواب داد: «معذلك هنوز عقب هستیم و فوراً باید با تمام قوا به پیشرفت سریع مردم مخصوصاً زنان اقدام كنیم.3

نزدیك دو سال است كه این موضوع ـ كشف حجاب ـ سخت فكر مرا به خود مشغول داشته است،‌خصوصاً از وقتی كه به تركیه رفتم و زنهای آنها را دیدم كه «پیچه» و «حجاب» را دور انداخته و دوش بدوش مردهایشان در كارهای مملكت به آنها كمك می‌كنند، دیگر از هر چه زن چادری است بدم آمده است. اصلاً چادر و چاقچور دشمن ترقی و پیشرفت مردم است

رضا شاه 2 سال پس از پایان سفر خود به تركیه در آذر 1314 به محمود جم رئیس‌الوزرا چنین گفت:
نزدیك دو سال است كه این موضوع ـ كشف حجاب ـ سخت فكر مرا به خود مشغول داشته است،‌خصوصاً از وقتی كه به تركیه رفتم و زنهای آنها را دیدم كه «پیچه» و «حجاب» را دور انداخته و دوش بدوش مردهایشان در كارهای مملكت به آنها كمك می‌كنند، دیگر از هر چه زن چادری است بدم آمده است. اصلاً چادر و چاقچور دشمن ترقی و پیشرفت مردم است.4
از دیگر پیامدهای سفر رضاشاه به تركیه انعقاد پیمان «سعدآباد» در تهران ـ تیر 1316 ـ میان وزیران چهار كشور منطقه بود. به موجب این پیمان چهار دولت پادشاهی افغانستان، ایران، تركیه و عراق در زمینه یكسان سازی سیاستهای منطقه‌ای و حمایت از یكدیگر در صورت بروز خطر، متعهد شدند. گفته می‌شود انعقاد پیمان سعدآباد پیشنهاد دولتمردان انگلستان بود. زیرا آن كشور در سالهای دهه 1930 / 1310 تا 1320 ش با اوجگیری خطر كمونیسم استالینی همواره در تلاش بود تا برای حفظ منافع خود در آسیا دولتهای این قاره را به صورت یك دیوار دفاعی به یكدیگر متصل و متعهد سازد. 5
پی‌نوشت‌ها:
1. سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، نشر البرز، عبدالرضا هوشنگ مهدوی، ص 42.
2. تاریخ بیست ساله ایران، حسین مكی، جلد ششم، ص 146.
3. تاریخ بیست ساله ایران، همان، ص 157.
4. كشف حجاب، زمینه‌ها،‌پیامدها و واكنش‌ها، مهدی صلاح، مۆسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ص 118.
5. برای آشنایی با پیمان سعدآباد به مقاله‌ای با همین عنوان در سایت مۆسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی مراجعه شود..