فساد مالي در عصر قاجار

[~ERFAN~]

ايران چه در عصر قاجار و چه قبل از آن ضربههاي بسياري از فساد مالي و عواقب آن مانند فقر و تبعيض خورده است.7 قراردادهاي تركمانچاي، گلستان، تالبوت، دارسي و تشكيلات فراماسونري، كاپيتولاسيون و انقلاب سفيد، همه به نوعي باجدادن به بيگانگان و سوءاستفادههاي مالي توسط ايادي داخلي و خارجي بوده است كه گوشههايي از فساد مالي را نشان ميدهد. در اين ميان مبارزان بسياري بودند كه در راستاي مبارزه با مفاسد مالي و خلاصي كشور از اين معضل، جان خود را از دست دادند؛ اميركبير از سردمداران چنان مبارزاني بود و تاريخ گواه آن است كه چه بر سر او آوردند. داستان به قتل رسيدن اميركبير حكايت از نارضايتي عاملان فساد در دستگاه حكومتي ناصرالدين شاه دارد؛ چرا كه اقدامات اصلاحي او باعث قطع دستدرازيهاي بسياري بر اموال عمومي و بيتالمال گرديد. بعدها نيز آيتالله كاشاني، مصدق، مدرس، حضرت امام(ره) از ديگر بزرگاني بودند كه به مبارزه عليه فساد دستگاه حاكمه پرداختند. سلاطين قاجار جملگي مرتكب اعمال فاسدآلودي بودند كه هر يك به نوعي پرده از چهره فاسد آنان برميداشت. در تاريخ آمده كه آغامحمدخان قاجار براي به دست آوردن جواهرات نادري دست به جنايتهاي بسياري در خراسان زد؛ از جمله اينكه حاكم خراسان را در فجيعترين شكلي به قتل رساند.8 دستاندازي به بيتالمال، باجگيري و نيز سوءاستفادههاي مالي به وفور وجود داشت. بيشتر ماموران دولتي حاضر به گرفتن رشوه بودند و حاكمان محلي نيز به اين امر مبادرت داشته و به ثروتاندوزي مشغول بودند. آنها در نخستين فرصت، مبالغي را كه براي خريد مقام خود پرداخته بودند، از مردم طلب ميكردند.9 در اين دوران برخي افراد با پرداخت رشوه، به القاب خاصي منتسب ميشدند كه هرگز شايسته آن نبودند.10 اين القاب حتي به اشخاص غيرمميز نيز داده ميشد.11

چنين وضعيتي در دوران سلطنت مظفرالدين شاه و ناصرالدين شاه قاجار نيز وجود داشت؛ حاكمان قاجار براي پرشدن خزانه دولت، هر ساله حكام ايالات را تغيير ميدادند و از اين انتصابات رشوههاي فراواني ميگرفتند. حاكمان محلي نيز كارهاي اداري را به اشخاص متمول ميفروختند و از اين راه بر اموال عمومي قيموميت داشته و چپاولهاي بسيار ميكردند.12

در پايان اين بحث يادآوري اين نكته ضروري به نظر ميرسد كه دستيازي به اموال عمومي و حيف و ميل بيتالمال، در راه خوشگذراني و عشرت شاهان قاجار صرف ميگرديد. شهوتراني ناصرالدين شاه از نمونه اين چپاولها است. بنا به قولي روزي كه او كشته شد، هشتاد و پنج زن داشت كه زنهاي درجه اول ماهي 750 تومان، درجه دوم بين 200 تا 500 تومان و درجه سوم بين 100 تا 150 تومان از خزانه دولت پول ميگرفتند؛ حقوق دخترهاي بزرگ شاه نيز تا 400 تومان بود و كسي هم حق اعتراض نداشت.13 اين است نمونههايي از وضعيت كشور ما در عصر قاجار كه چگونه سلاطين و حاكمان دولتي و محلي به راحتي مرتكب اعمال فاسدي ميشدند. با كودتاي رضاخان عمر حكومت قاجار به پايان ميرسد و دوران استبدادي رضاخان و حكومت پهلوي با ويژگيهاي خاص خود آغاز ميگردد.