نوروز و سنت های تاریخی آن در آثار معتبر

[~ERFAN~]

اشاره

1.    
   
   نوروز، جشن بزرگ ایرانیان، با بهار آغاز می شود و براساس گاه شماری اخترشناسان، شروع فصل بهار سال نو ایرانیان را نویدمی دهد.
2.  زمزمه استقبال از نوروز در ایران و پاره ای از كشورهای جهان كه از سنت های ایرانی پیروی می كنند، معمولاً اوایل اسفندماه هرسال شروع می شود و اینك پس از قرنها، نوروز از چنان اهمیتی برخوردار شده كه براساس مصوبات سازمان فرهنگی یونسكو وابسته به سازمان ملل اولین روز نوروز، روز طبیعت نام نهاده شده و اهمیتی بین المللی یافته است.
3. هرسال در آغاز سال نو و فصل بهار، رسم براین است كه جشن ها و سنت های نوروزی دستمایه مقاله ها و نوشته های گوناگون در مطبوعات می شود. این روش علاوه برتوضیح و تشریح فلسفه نوروز و سنت های آن، موجب می شود تا نسل جوان معاصر از اندوخته های فرهنگی و سنتی پیشینیان خویش آگاه شوند و با فرهنگ ایرانی آشنایی بیشتری حاصل كنند. در گزارش نوروزی امسال، كتابهای متعددی را كه طی چند دهه اخیر درباره نوروز تألیف شده ورق زدیم و یكی از آنها را كه جامع تر بنظر می رسید، انتخاب كردیم.
4.  آنچه در این گزارش ملاحظه می كنید، نكات بسیار خلاصه شده ای از كتابتاریخ نوروز جمشیداست كه در بیش از380صفحه تألیف شده و نكته مهم اینكه برای تدوین كتاب، مؤلف از279 مرجع، اعم از كتابهای معتبر تاریخی تا مقاله ها و نوشته های مستند مورخان، نویسندگان، شاعران و ایران شناسان سود جسته است.
   
   

 
 

    كه می داند از فیلسوفان حی كه جمشید كِیْ بود و كاووس كِیْ

    چو سوی عدم گام برداشتند درین بقعه جز نام نگذاشتند

   ایران در دوران باستانی، یكی از كشورهای باشكوه و برتر آن روزگاران بود. و فروردین به سبب باورها و آیین های ویژه ای كه از دیرگاهان در آن وجود داشته، یكی از ماههای مقدس و محترم دوران باستانی ایران به شمار می رفته است، یكی از این حرمتها از آن سبب است كه ایرانیان باور داشتند نخستین روز فروردین هم زمان با حركت و جنبش گیتی و پای گرفتن زندگی و هستی است.
 آغاز هستی و حیات كیهان در كتاب بند هشن، در ماه فروردین و روز هرمزد به هنگام نیمروز دانسته شده و آن زمانی است كه شب و روز با هم برابر است.
    آثار دیگری در ادبیات و زبان فارسی هست كه آغاز آفرینش گیتی را در روز اول فروردین تأیید می كند:
   

 «... نخستین روز است از فروردین ماه و زین جهت «نوروز» نام كردند، زیرا كه پیشانی سال نوست. آنچه از پس اوست از این پنج روز همه جشن هاست و ششم فروردین ماه نوروز بزرگ دارند. زیرا كه خسروان بدان پنج روز حق های حشم و گروهان بگزاردندی و حاجتها روا كردندی. آنگاه بدین روز ششم خلوت كردندی خاصگان را، و اعتقاد پارسیان اندر نوروز نخستین آن است كه اول روزی است از زمانه و بدو فلك آغازید گشتن». (التفهیم ص253)
    «روز ششم این ماه نوروز بزرگ است كه نزد ایرانیان عید بزرگی است و گویند كه خداوند در این روز از آفرینش جهان آسوده شد...» « فروردین ماه نخستین روز آن «نوروزست» كه اولین روز سال نو است و نام پارسی آن بیان كننده این معنی است و این روز با دخول آفتاب به برج سرطان طبق زیج های آنان هنگامی كه سال ها را كبیسه می كردند، مطابق بود.»
 (ترجمه آثار الباقیه ص556،282 )
   
  سنت های مردمی و مراسم نوروزی

    « مشغول عید» هركس و ما از وفات تو

    فارغ شده زوحشت هجر و وصال عید

جشن نوروز، جشن پیروزی و شادمانی ملی بود، جشن آزادی و برابری مردمان ستمدیده ای بود كه سالیان دراز سر برفرمان دیوان ستمگر داشتند. مردمان طبقه پایین جامعه مزدوران كم مزد یا كارگران بی مزد و دیوان بودند. آنها هیچگاه پایه و پایگاهی نداشتند. از این رو هنگامی كه جمشید با دیوان در جنگ شد، یاری ها كردند تا جمشید به پیروزی رسید. جمشید پیروزی خود را جشن گرفت و آن روز خجسته را روز اول فروردین انتخاب كرد. در این روز، طبیعت نیز در اعتدال بود.

 جمشید نیز حكومت عدل را به مردم نوید داد.                                                                                                                

عدل بهار و عدل جمشید در هم آمیخت و از این آمیختگی روزی بزرگ در تاریخ ایران بنیاد شد و آیین تازه جمشید، آیین برابری و برادری را برای مردم به ارمغان آورد. زندگی نو همراه با آزادی و عدالت آغاز شد. مردم این روز نو را جشن گرفتند و آن را«نوروز» گفتند و سپس مراسم و آداب و رسومی برای ایام نوروز برگزیدند.  یكی از بازیها و سرگرمی های ایام جشن نوروز اسب دوانی و چوگان بازی بوده است. «... در آنجا اسب دوانی هایی برگزار می شود در پایتخت و در شهرهای عمده كشور نیز همین گونه است، مسافت برای اسب دوانی برحسب سن است. ازهفت تا بیست و یك میل تغییر می كند. هدف از این اسب دوانی ها بیشتر این است كه قدرت اسبها را تشخیص دهند تا سرعت آنها را و اسبانی را كه بتوانند تحمل تاخت طولانی و سریع داشته باشند بشناسند. این اسبها را معمولاً كودكان دوازده تا چهارده ساله سوارمی شوند... شاه به سواركارانی كه اسبهایشان پیشی گرفته اند جایزه می دهد.»
    (نخستین انسان و نخستین شهریار ص493)
 
    كشتی گرفتن
 یكی دیگر از سرگرمی های ایام نوروز كشتی گرفتن پهلوانان در میدان بوده.

    «در نوروزها كه پهلوانان با هم آزمایش كنند

    در میدان من و قطران باهم كوشیده ایم.»

 

جامه عید
 نوروز كه روز جشن پیروزی و شادی همگانی بود بسیار با شكوه برگزار می شد، مردم لباسهای نو و زیبای خود را پوشیده و كلاه نوروزی را بر سر می نهادند و سرمه عیدی را به چشم كشیده و زینت و زیور عید برخود می بستند. بازتاب این تصور را در آثار بازمانده زبان و ادبیات فارسی می توان مشاهده كرد: «در نوروز خوب شستشو كنید و خود را پاك نگهدارید و بهترین«جامه ها» را بپوشید و بوی خوش بكار برید و سپاس خدای را به جای آورید.» (المساء و العالم- نوروز و تاریخچه آن، ص19)
جهانگردان خارجی نیز در سفرهایی كه به ایران كرده اند اطلاعات در خور توجهی در این باره بدست داده اند: « ایرانیان برای نوروز نام های مختلفی دارند. از آن جمله آن را «عید لباس نو» می خوانند. چون هركس هر اندازه ای نادار باشد در این جشن یك دست لباس نو به تن می كند و افراد متمكن در ایام عید هرروزی ملبوس دیگری در بر می نمایند.» (سیاحت نامه شاردن جلد2 ص364)
 «برنامه ایام عید عبارت است از »لباس عید« پوشیدن، هدیه به هم دادن، تبریك و تهنیت به هم گفتن، شاد بودن و نشاط كردن.» (سفرنامه جكسن ص118)
«همه زیباترین لباس خود و اكثر مردم «رخت نو» پوشیده بودند. چون مردم عقیده دارند كه در نوروز لباس نو پوشیدن خوشبختی می آورد. تعداد زیادی از جمعیت كلاه هایی برسر گذاشته بودند كه برای این منظور خریداری شده بود.» (آدم ها و آیین ها ص213)
 
 نوروز خوانی

 یكی از مراسم جشن نوروز «نوروز خوانی »است. اگر بپذیریم كه ایرانیان این سنت باستانی را همچنان نگاهبانی كرده اند باید گفته شود: نوروز خوانی هایی كه در این روزگار در پاره ای از نقاط كشورمان به ویژه در محلات شمال ایران معمول است یادگاری است از ترانه های متداول در روزگاران پیش از اسلام.
 رسم چنین است كه چند روز پیش از فرا رسیدن نوروز سه یا چهار تن خواننده و نوازنده در خانه ها می روند و اشعاری متضمن فرا رسیدن بهار و استقبال از نوروز و دعای خیر برای ساكنان خانه همراه بانواهایی ساده و بی پیرایه می خوانند. ترانه های نوروز خوانی اغلب به گونه ترجیع بند است. خواننده اصلی متناسب با شأن صاحبخانه ابیاتی بدیهه می سراید و چون به ترجیع می رسد، دسته جمعی می خوانند. گاه نیز تمام ترانه بطور گروهی خوانده می شود. شعر یكی از