فراز و فرود كریم‌خان‌زند

[# αпGεʟ]

کریم خان در طول دوران حیات سیاسی خود بسیار با فراز و فرود هایی برخورد کرد. که در این مطلب  مصادیق آن را با هم مرور خواهیم کرد.

---

 وقتی حكومت افشاریه در آستانه سقوط قرار گرفت ، اوضاع ایران رو به نابسامانی نهاد . وحدت سیاسی مملكت هم پریشان شد . محمد حسن خان قاجار در استر آباد و مازندران ، آزاد خان افغان در آذربایجان ، هرالكیوس در گرجستان ، هدایت الله خان در گیلان و بالاخره احمد خان ابدالی در افغانستان و بخشی از خراسان دم از استقلال زدند . اصفهان هم در هرج و مرج قرار گرفت . در این وضعیت كریم خان زند روی كار آمد .

وكیل الرعایا : كریم خان زند از قوم زند بود كه روزگاری در اطراف ملایر زندگی می كردند . نادرشاه افشار پاره ای از آنها را به خراسان فرستاد . ولی در زمان علی شاه افشار كه از سرداران نادر بود  دوباره به موطن خود بازگردانده شدند . در این موقع ، ابوالفتح خان بختیاری كه حكمرانی اصفهان را به عهده داشت سر خود حكم می راند و مردم را در مضیقه قرار داده بود . علی مردان خان بختیاری با او جنگید و كار ابوالفتح رو به سستی نهاد . در این زمان علی مردان خان و كریم خان زند متحد شدند و شخصی به نام ابوتراب از اعقاب صفوی را به سلطنت گزیدند ولی خودشان امور را به دست گرفتند .

در این روزگار ، كریم خان در جلفای اصفهان زندگی می كرد و به خاطر مهربانی ها نظر مردم را به خود جلب كرده بود . محبوبیت كریم خان بین مردم باعث حسادت علی مردان خان شد و پندارهای بی جا باعث بروز جنگ بین علی مردان خان و كریم خان گردید . كریم خان در این مبارزه پیروز شد . او به سرعت بر جنوب ایران متولی شد و خود را " وكیل الرعایا " نامید و هیچ گاه نام  پادشاه برخود ننهاد .

از مزایای كریم خان عدالت او و مهربانی با مردم بود . او هیچ گاه شیفته شغل خود نشد و غرور نورزید . نه تنها مسلمانان بلكه صاحبان عقاید دیگر را نیز مورد لطف خود قرار می داد . او راستگو بود . دشمنان هم به قول او اعتماد داشتند . این تفكر پیوسته در ذهن كریم خان وجود داشت كه " مردم باید شاد زیند و در سلامت و سعادت روزگار به سر برند . " همه دوستش داشتند . كریم خان از دو طرف مورد دشمنی قرار داشت : یكی آزاد خان افغان و دیگری محمد حسن خان قاجار . با آزاد خان در نزدیكی های قزوین جنگید و شكست خورد. به اصفهان بازگشت ، سپس به شیراز و كهگیلویه رفت . او در كمارج كه راهی باریك در كوه است دوباره با آزادخان جنگید و او را شكست سختی داد . آزاد خان پس از شكست به خود كریم خان پناه آورد و كریم خان به قدری او را مهربانی كرد كه دشمن سركش شرمنده اخلاق كریم خان گردید و در زمره دوستان نزدیك او در آمد .

از مزایای كریم خان عدالت او و مهربانی با مردم بود . او هیچ گاه شیفته شغل خود نشد و غرور نورزید

محمد حسن خان قاجار دشمن قوی بنیه دیگر كریم خان بود كه در حدود مازندران قدرتی قابل توجه فراهم آورده و حتی آذربایجان را هم تسخیر كرده بود . محمد حسن خان به طرف اصفهان رفت و سپس عازم شیراز شد . مردم شیراز كه وكیل الرعایا را دوست داشتند در مقابل دشمن مقاومت ورزیدند و نقشه های او را نقش بر آب كردند . در نتیجه ، مازندران هم از دست محمد حسن خان آزاد شد و گیلان و آذربایجان در نهایت در حوزه حكومت كریم خان قرار گرفت . با آن كه افراد قاجار مشكلاتی برای كریم خان به وجود آوردند ولی همه آنها در سایه عنایتش بودند . كریم خان می خواست با مزاوجت با مردان قاجار دوستی و مهر را در بین آنها رواج دهد ولی محمد حسن خان قاجار رشته مودت را گسیخت و در دامغان فتنه به پا كرد . كریم خان ، زكی خان را برای دفع فتنه به دامغان فرستاد و او محمد حسن خان را شكست سختی داد و كار را تمام كرد .

در روزگار كریم خان خلیج فارس مورد تهدید اعراب قرار گرفت كه این فتنه هم دفع شد . كریم خان پس از فتح بصره در سال 1193 دار فانی را وداع گفت .( آذر ، 1389 ، صص 54 – 52 )

مدفن كریم خان :  بعد از این كه كریم خان فوت كرد حدود سه روز بین برادران و برادر زادگان جنگ برای رسیدن به سلطنت در گرفت . در عرض این سه روز جسد كریم خان همچنان بر زمین مانده بود . وقتی زكی خان و سایر افراد جاهل و قدرت طلب و بی كفایت زند از ریختن خون برادران و خویشان خود فراغت یافتند به فكر جنازه رئیس و سرور و شهریار خود افتادند . روز چهارم زكی خان و سایر امرا و اعیال ، كه دستشان بخون بهترین افراد قبیله  زند آلوده بود ، سیاه پوشیدند و جنازه كریم خان را بر دوش گرفته در عمارت وسط باغی كه از بناهای آن جناب در جنب ارگ بود مدفون ساختند .

این محل و عمارت همان است كه اكنون باغ و عمارت " موزه فارس " خوانده می شود و در آن روزگار به عمارت " كلاه فرنگی " شهرت داشت و ظاهراً كریم خان به علت علاقه ای كه بدان بنا داشت وصیت كرده بود تا هم در آن جا به خاك رود .

اما جسد كریم خان در این جا دیر زمانی نماند و سیزده سال بعد از این تاریخ یعنی در اول ذی الحجه سال 1206 ه . ق آقا محمد خان قاجار كه دشمن كینه توز وی و خاندان زند بود فاتحانه وارد شیراز شد و در باغ وكیل منزل كرده ، در همین عمارت كلاه فرنگی به سلام نشست و چون برخاست به میرزا محمد خان لاریجانی دستور داد كه قبر را شكافته جنازه كریم خان را به تهران برد و در میان كرباس خلوت كریم خانی دفن كردند تا هرگاه كه آقا محمد خان از آنجا بگذرد پای بر استخوان های دشمن و قاتل پدر خویش گذارد . ( نوایی ، 1384 ، ص 134 )

سیاست داخلی كریم خان : چنانكه مشهور است كریم خان تا پایان عمر نام پادشاهی بر خود ننهاد . طرفدار رعیت و طالب امنیت و آرامش و علاقمند به آبادی و ترقی كشور بود و تدابیری كه در این باره اتخاذ می كرد برحفظ و مال رعایا از تعدی سركشان و فرمانداران و فرمانروایان اتكا داشت . تا حدی كه می توانست به رعایا نزدیك می شد و از حال ایشان استفسار می كرد . اصرار و علاقه نشان می داد تا متعدیان را از خیال دست اندازی به جان و مال مردم منحرف كند . كسانی را كه در صدد آزار مردم بر می آمدند نمی بخشید و چون در هزینه بیت المال صرفه جویی می كرد. او خود وقایع عهد نادری را دیده و از خسارات لشكركشی ها وقوف یافته بود و احتیاج مردم را به استراحت حس می كرد . بدین لحاظ ، سعی داشت در سایه عدل و انصاف او مردم روزگار را به خوشی و كامرانی بگذرانند . 

  ایل زند پیرو آیین تشیع بودند . كریم خان نیز مردی متدین و مقید به آداب و مراسم مذهبی بود و حتی به تقلید از پادشاهان صفوی در ایام محرم به برگزاری مراسم عزاداری می پرداخت ؛ خاصه آنكه معروف است تعزیه داری و نوحه خوانی ماه محرم به شیوه ای كه در عصر قاجار اوج گرفت به زمان وی مربوط می شود . بدیهی است اخلاص عقیدتی كریم خان موجب توجه عمومی نسبت به او می شد . خان زند در امور مذهبی تعصب نداشت ، پیروان تمامی ادیان را محترم می شمرد و در تعهدات اجتماعی و رعایت مقررات كشوری ، مانند پرداخت مالیات ، میان افراد ملت تفاوتی نمی گذاشت .

محبوبیت كریم خان بین مردم باعث حسادت علی مردان خان شد و پندارهای بی جا باعث بروز جنگ بین علی مردان خان و كریم خان گردید

معروف است كه خواندن و نوشتن نیاموخته بود ، ولی با دانشمندان و علما با احترام رفتار می كرد و به ویژه به طبقه عارفان و مشایخ ایشان علاقه زیادی داشت . وجود بعضی از وزیران علم دوست ، مانند میرزا محمد حسین فراهانی متخلص به " وفا " و میرزا محمد منشی كه در خدمت دولت زندیه بودند ، در ترویج علم و معارف آن عصر بی تاثیر نبود . در دوران سلطنت كریم خان مالیات ها تقلیل یافت و فرامینی كه او صادر می كرد دایره خود سری و ظلم و جور مالكان نسبت به رعایا را محدود می ساخت .