سیاست روسیه دردوره قاجاریه

[# αпGεʟ]

ایران درنیمه اول قرن نوزدهم مورد حمله استعمارقرارگرفت ودرآغاز قرن بیستم به نمونه بارزكشور نیمه مستعمره تبدیل شد. یكی ازكشورهای اصلی استعماری روسیه بود كه هدف كلی آن توسعه هرچه بیشترمستملكات ومناطق زیرنفوذش بود.

---

ازقرن ها پیش ازتشكیل سلسله قاجاریه مردمانی از نژاد روس ها از راه خشكی و یا از دریای مازندران برای چپاول وغارت و یا دادوستد گاه گاهی به سرزمین ایران می آمدند.

درعهد صفویان چندین بارنمایندگانی ازطرف ایران به روسیه رفته وازطرف روس ها به ایران آمدند. اما سیاست كلی روسیه برای پیشرفت درایران ورسیدن به خلیج فارس دردوران سلطنت پطر كبیر( 1725 – 1672 ) كه معاصرسال های انحطاط صفویه بود آغازگردید.

ازدوهمسایه ایران، روسیه همواره جنبه تهاجمی داشت. این دولت كه از دیرباز در فكر راه یافتن به بنادرآب های گرم جنوب بود، به موقعیت انگلیس درهند رشك می برد و در سودای گسترش دامنه متصرفات ارضی وكسب امتیازات بیشتراقتصادی رادر مناطق جنوبی درسرمی پروراند.

روابط ایران با روسیه همواره براساس فشار مداوم برای كسب پیشرفت به زیان همسایه جنوبی انگلیس استواربود. این امرسابقه طولانی نیز دارد. بطوری كه درسال 1724 پطركبیر به ایران حمله ور شد وگیلان دراستان شمال این كشور را مدتی تحت اشغال روسیه قراردارد.

فشار روسیه به ایران ازآغازسلطنت كاترین كبیر به مراتب افزایش یافت تا آنجا كه به جنگ های تهاجمی علیه ایران دست زد و ابتدا درسال 1796 وسپس درسنوات 1813 – 1800 به این كشور تاخت كه  اولین جنگ به عقد معاهده معروف گلستان منجرشد. براساس مفاد این قرارداد ولایات قراباغ، گنجه، شكی، دربند، باكو، شیروان وقسمت هایی ازولایات طالش كه درتصرف روسیه بود وتمام داغستان وگرجستان دراختیارروسیه قرارگرفت.

درسال های 1828 – 1826 بار دیگر روسیه به ایران هجوم برد وآتش جنگ جدیدی را دراین سرزمین دامن زد. این جنگ ها منجربه بستن قرارداد تركمنچای با روسیه شد . براساس این قرارداد ایروان ونخجوان، شمال رود ارس، از ایران جداشد وایران ملزم به پرداخت غرامت شدوحق كشتیرانی ازایران دردریای خزرسلب شد. نتیجه این قراردادها، تحقیر روحیه ایرانی وشكستن ابهت ایران بود.

ازدوهمسایه ایران، روسیه همواره جنبه تهاجمی داشت. این دولت كه از دیرباز در فكر راه یافتن به بنادرآب های گرم جنوب بود، به موقعیت انگلیس درهند رشك می برد و در سودای گسترش دامنه متصرفات ارضی وكسب امتیازات بیشتراقتصادی رادر مناطق جنوبی درسرمی پروراند

معاهده 1828 تركمن چای با تعیین رود ارس درجنوب قفقاز به عنوان مرزمشترك دركشور و با تبعیت ایران ازبرتری سیاسی واقتصادی روسیه این پیشرفت پیروزمندانه روس ها را مسجل ساخت. در این دوران روسیه، با زرنگی خاصی نقش حامی سلطنت سلسله قاجار را ایفا می كرد و در نتیجه سلاطین ضعیف وبی اراده این سلسله راتحت انقیاد خود درآورد.

معاهده تركمن چای فصلی تازه از توسعه طلبی روسیه را پیروزمندانه وبه نفع تزار پایان داد، ولی فكرتوسعه طلبی وتصرف وگسترش دامنه فتوحات ارضی بیشتری رامعدوم نساخت.

فصل دهم بااشغال جزیره آشوزاده درخلیج استرآباد (گلستان ) درسال 1837 آغازیافت. این یكی ازمختصات حركت تدریجی روسیه برای تسلط برآسیای مركزی بود كه قسمتی ازآن به زیان ایران به مرحله اجرا گذاشته شد.

درسال 1883 لشكركشی دیگری ازجانب روسیه انجام گرفت واین دفعه خان نشین های خیوه و بخارا كه تاآن زمان استقلال داشتند به تصرف آن كشوردرآمدند. درنتیجه تركمن صحرا كه قسمتی ازخاك ایران بود ازسه طرف به محاصره قوای روس درآمد. درسال 1881 قبایل تركمن پس ازدفاعی دلیرانه در دژ صحرایی معروف (گئوك تپه ) ناچار به زانو درآمدند وتحت انقیاد روس ها قرارگرفتند.

درهمان سال طبق معاهده آخال كه بین ایران وروسیه منعقد گردید، رودخانه اترك به عنوان مرزبین دو كشورتعیین شد. اكنون روس ها مستقیماً با اقوام ایرانی هم مرزشدند وبه گذرگاه های كوهستانی كه به استان شمالی خراسان می پیوست دسترسی یافتند.

درخلال این دوران، استیلای روس ها بیش ازپیش مسلم می شد، روس ها نه فقط باتصرف ایالات ایران و ضمیمه ساختن آنهابه خاك خود مرزهایشان راگسترش داده و موقعیت خویش راتحكیم می بخشیدند، بلكه شاه ایران رانیزبااعطای وام های سنگینی كه صرف تفریح وخوشگذرانی خود می كرد، كاملاً در زیر قدرت خویش گرفته و بر او مستولی شده بودند.

سربازان روس درقسمت های مختلف كشور ایران پایگاه هایی ایجاد می كردند وافسران آنها نیزفرماندهی هنگ های قزاق ایران را برعهده می گرفتند. روس ها ازمعافیت های خاص گمركی هم برخوردار و سیل كالاهای خودرا به ایران سرازیر می كردند.

آنچه بیشتر روس ها را درتعرض به ایران جری می ساخت این بود كه به جزانگلستان دیگردول مقتدراروپا به سرنوشت ایران علاقه ای نداشتند وانگلستان نیزحاضرنبود برسرایران باروسیه وارد جنگ شود. به همین جهت سیاستمدارانی چون امیركبیرسعی داشتند تا دول اروپایی رابه امورایران علاقمند سازند ولی هیچ یك ازآنان دراین زمینه توفیق محسوسی به دست نیاورد.

عامل اصلی پیشرفت سیاست روسیه درایران قدرت نظامی ونمایش قلدری وایجاد وحشت بود اگرچه آن كشور از توسل به نیرنگ های سیاسی و از ترویج تفرقه و فساد نیز رو برنمی گرداند. روس ها درایران برای به دست آوردن منابع ثروت وتوسعه تجارت خود وجلوگیری ازنفوذ اقتصادی دیگران كوشش زیاد می نمودند ولی استثماراقتصادی محرك اصلی توسعه طلبی آنان درایران نبوده است.

درسال های آخرسلطنت ناصرالدین شاه كه گرفتاری های انگلستان دردیگرنواحی جهان ازقدرت مداخله آنان درامورایران كاسته بود بسیاری ازروس ها موقعیت را مناسب می دانستند كه به دنبال انجام آرزوهای دیرینه خود به افغانستان وحتی هندوستان حمله كنند وچند بندر را درخلیج فارس بگیرند وشكایت دولت ایران راكه دائم گرفتار بی پولی بود بادادن پول رفع نمایند.

ازهمان سال های نخستین سلطنت مظفرالدین شاه روس ها به دنبال آن رفتند كه ازیك سو به خلیج فارس راه یافته ودر بنادر جنوب ایران جای پایی برای خود بازكنند وازسوی دیگردرسیستان وبلوچستان رخنه كرده با سرشناسان وایلات آن نواحی روابط گسترده ای دائر نمایند.

درسال های آخرسلطنت ناصرالدین شاه كه گرفتاری های انگلستان دردیگرنواحی جهان ازقدرت مداخله آنان درامورایران كاسته بود بسیاری ازروس ها موقعیت را مناسب می دانستند كه به دنبال انجام آرزوهای دیرینه خود به افغانستان وحتی هندوستان حمله كنند وچند بندر را درخلیج فارس بگیرند وشكایت دولت ایران راكه دائم گرفتار بی پولی بود بادادن پول رفع نمایند.

سیاستمداران روسیه، انگلیسی ها را رقیبان سرسختی می دانستند وبرخلاف عده ای ازفرماندهان نظامی آن كشور، در رفتارخود نسبت به ایران معمولاً متوجه مجموع روابط كشورشان باانگلستان درباقی جهان بودند. امادرعین حال انگلیسی هارا، نه تنها درایران بلكه بطوركلی درآسیا، درحكم مهاجمان بیگانه یا میهمان موقت می دانستند.

درمجموع می توان گفت كه روس ها به سه دلیل به ایران آمدند: اول، ایران نزدیك مرز روسیه بود وبرای روس هارفتن به ایران وسرمایه گذاری درآنجا بسیارآسان تر از نقاط دیگر بود. دوم، شمال ایران، نه تنها به جهت غنی بودن معادن بلكه همچنین به خاطرمحصولات كشاورزی بهترین بخش كشور بود. سوم، دولت تزاری از ملتش درنفوذ به شمال ایران برای جلوگیری ازنفوذ ملت های دیگر در آن مناطق وخطر امنیت روسیه، حمایت می كرد. 20 هزارتا25هزارمهاجرروسی تاسال 1914 ازجمله ژنرال های روسی، درشمال ایران بودند كه با حمایت دولت شروع به خرید زمین كردند.