علی (ع)، مظهر حلم خدا

[bOoOoOy]

"حلم" از صفات بزرگ الهی و از اسماء حسنای خداوند متعال است. پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم (ع) تجلی گاه این اسم و سایر اسماء الهی می باشند، چنان که در متون روایی اسلام از آنان با عنوان "اسماء الله" یاد شده است. حلیم، صاحب "حلم" را گویند و خداوند متعال سرچشمه جوشان این صفت و همچو سایر صفات خود نسبت به بندگان، "فیاض مطلق" است و به جان های مستعد که در اثر مجاهدات وقفه ناپذیر با تمایلات نفسانی مراحل مختلف پرورش های اخلاقی و مراتب تقوا و تقرب را پشت سر گذاشته اند، با صفت "حلم" تجلی می کند و آنان را مظهر اسم "حلیم" می سازد. این تجلی و مظهریت درباره همه افراد به یک میزان نخواهد بود و فزونی آن با طی مراحل دشوار جهاد اکبر و نیل به مراتب بالایی از تقرب پیوستگی دارد.

بدیهی است ائمه اطهار (ع) به دلیل مقام عصمت، در بالاترین مرتبه نزول صفت حلم الهی قرار می گیرند و اسم حسنای "حلیم" در آنان به زیباترین وجه متجلی می گردد و به همین خاطر مظهر کامل حلم خدا می شوند و در مواجه با انسان ها در تمام عرصه های حیات، به اذن و قدرت خدا در این صفت و اسم، فیض رسانی می کنند.

نکته مهم دیگر این است که مواجهات ائمه دین (ع) و از جمله حضرت امام علی (ع) با افراد و گروه ها، همیشه با حلم و بردباری نبوده است و چنانچه در تاریخ اسلام ثبت و ضبط است موارد مختلفی از این مواجهات با "خشم و غضب" با دشمنان و برخی از افراد ناباب و گروه های محارب همراه بوده است. از اینجا مشخص می شود که حلم باید با صفت متضاد آن که خشم است همراه باشد تا هر کدام از آنها در جایگاه خاص به بهره برداری برسد و در این صورت نه "حلم مطلق" و نه "خشم مطلق" هیچ کدام ممدوح نیستند، که باید این دو به صورت متعادل متجلی گردند.

"حلم" به معنای منضبط کردن نفس از هیجان غضب و احساسات است، به گونه ای که حالت سکون، طمانینه و صبر در مقابل ناملایمات به انسان دست می دهد و از سبک مغزی، اقدامات نابخردانه و بی پروایی پرهیز می کند. بنابراین، می توان گفت که حلم محصول اعتدال در قوه غضب است و "حلیم" کسی است که در اعمال قوه غضب اهل افراط و تفریط نباشد، در نتیجه، به کسی که با داشتن قدرت انتقام و کیفر عجله نکند، حلیم می گویند.

"حلیم" از اوصاف فعلی خداوند است و امیرالمومنین (ع) مظهر تام و تمام حلم الهی است، چنان که رسول اکرم (ص) می فرماید: "علی... احلم الناس حلما" (۱) علی از همه مردم حلیمتر است. نیز در بیان دیگری می فرماید: "یا علی! انت افضل امتی فضلا... و اوفرهم حلما" (۲)

امیر مومنان و سایر امامان معصوم (ع) از بعد عملی در مرحله ای از حلم قرار دارند که بیش از آن امکان ندارد، چنان که در زیارت جامعه ایشان را با عبارت "و منتهی الحلم" می خوانیم.



ریشه حلم
رسول اکرم (ص) در پاسخ پرسش های "شمعون بن لاوی بن یهودا" که از حواریان حضرت عیسی (ع) بود و از عقل و مسایل جنبی آن سوال کرد فرمود:... حلم از عقل نشات می گیرد و علم از حلم...، "... فتشعب من العقل الحلم و من الحلم العلم..." (۳)

طبق این روایت، عقل که در تعریف آن فرموده اند: "ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان" (۴)، ریشه حلم است و حلم نیز در حد خود ریشه بسیاری از خصال پسندیده است که هر یک از آن خصال شاخه های فراوان دارد. بنابراین، اساس و ریشه هر خیر و نیکی عقل است، چنان که در روایتی از رسول اکرم (ص) رسیده است: خدای سبحان بعد از خلق عقل به او فرمود: به کمالات رو کن و عقل رو کرد. سپس فرمود: به کراهات پشت کن و عقل پشت کرد. آنگاه فرمود: به عزت و جلال خودم سوگند! بزرگتر و مطیعتر از تو مخلوقی نیافریدم. محور خلق و بازگشت تو هستی، ثواب برای توست و عقاب نیز بر تو واقع می شود، "... ان الله خلق العقل فقال له: اقبل، فاقبل و قال له: ادبر فادبر. فقال الله تبارک و تعالی: و عزتی و جلالی ما خلقت خلقا اعظم منک و لا اطوع منک، بک ابدا و بک اعید، لک الثواب و علیک العقاب" (۵)

بدین ترتیب، هر کس از عقل بیشتری برخوردار است، سهم وی از خصال نیک، از جمله حلم، بیشتر خواهد بود.

سیره عملی امیرمومنان و سایر ائمه اطهار (ع) شاهد عینی حلم آنها است، زیرا با تمام قدرتی که با عنایت الهی در اختیار داشتند و می توانستند در این چشم برهم زدن آثار فراوانی در نظام آفرینش ارائه نمایند، در برابر شکنجه روحی و جسمی، زندان رفتن و... عکس العملی نشان نمی دادند، و چون جز در مواردی خاص، مجاز به استفاده از آن قدرت لایزال نبودند، از مرز وظیفه تخطی نمی کردند.

به یقین، معنای حلم و بردباری این نیست که انسان در مقابل ناگواری ها هیچ گونه اقدام و قیام نکند، بلکه معنایش این است که انسان عجولانه، نسنجیده و نابخردانه کاری نکند، وگرنه کسی که در مقابل ناملایمات هیچ اقدامی نمی کند، بهره ای از قوه غضب نبرده است و چنین انسانی از اعتدال در خلقت برخوردار نیست.

کسی که از اعتدال قوای انسانی برخوردار است، همراه صبر، تحمل و پرهیز از اقدامات عجولانه، انسانی "وقت شناس" نیز هست و به اقدام مناسب در وقت خود دست می زند، چنان که امیر مومنان (ع) زمان شناس بود و در وقت مناسب اقدام به کار می کرد.

آن حضرت (ع) در تشریح اوضاع سیاسی اجتماعی زمان خود و تبیین سیاست بازی سیاسی کاران عصر خویش می فرماید:

از آشنایی مردم با اسلام زمان چندانی نگذشته بود. از این رو، نه خاندان ما را می شناختند و نه مزایا و ملاک های برتری دینی را می دانستند. در این جو غبار آلود، سقیفه ای بی پایه سایه شوم گستراند و در زیر آن سایه، حق مسلم من که محور سنگ آسیای خلافت بودم غصب شد. به وسیله احتجاج، استیضاح، قهر و مهر اتمام حجت کردم، ولی چون بسیاری از افراد به حقیقت امر پی نبردند، اقدامات من موثر واقع نشد. به طور طبیعی باید برای احقاق حق خود دست به قبضه شمشیر می بردم و اقدام نظامی می کردم، لیکن اقدام نظامی را مصلحت نمی دانستم، چون غیر از اهل بیت من و عده کمی از اصحاب و یارانم کسی مرا یاری نمی کرد و اگر قیام می کردم، اینها نیز کشته می شدند و خونشان هدر می رفت. از این جهت، ضنت و بخل ورزیدم و خار در چشم و استخوان و گلو، تقریبا یک ربع قرن صبر کردم تا اینها کشته نشوند و بساط دین و دینداری برچیده نشود: "فنظرت فاذا لیس لی معین الا اهل بیتی فضننت بهم عن الموت و اغضیت علی القذی و شربت علی الشجا و صبرت علی اخذ الکظم و علی امر من طعم العلقم" (۶)

اما آن حضرت (ع) وقتی به حکومت رسید و زمینه جنگیدن با جبهه باطل را فراهم دید، نه در مقابل ناکثان و میثاق شکنان صبر کرد و نه در مقابل مارقان و از دین خارج شدگان شکیبایی نمود و نه در مقابل قاسطان و اعوجاج پیشگان حلیم بود، بلکه در مقابل هر گروه جبهه دفاعی مناسب گشود. این نمونه ای از وقت شناسی و تحمل علی (ع) است که اصل آن در سیره رسول اکرم (ص) نیز وجود داشت و مشابه آن در زندگی فرزندان او نیز هست.