آزادی معنوی انسان در قرآن و حدیث

[bOoOoOy]

از دید قرآن و احادیث انسان موجودی مستقل، مختار و آزاد است که سرنوشتش به خودش واگذار شده است، همچنان که آیه ۳ سوره انسان می فرماید: ما به حقیقت راه را به انسان نمودیم حال خواهد هدایت پذیرد و شکر نعمت گوید و خواهد آن نعمت را کفران کند. یک سوال اساسی در تاریخ بشر این بوده که آزادی چیست و چرا بشر احتیاج به آزادی دارد. البته شاید پاسخ به این سوال چندان سخت نباشد. آزادی یعنی اینکه انسان از قید و بندهایی که جلوی رشد و تکامل و فعالیتهای او به سوی کمال را می گیرد رها باشد، به جز جمادات که احتیاجی به آزادی ندارند. جانداران اعم ازگیاه و حیوان و انسان احتیاجی به آزادی و فضای باز دارد و اینکه مانعی برای رشد و فعالیتش نباشد.

جماد چون رشد و تکامل ندارد احتیاجی به آزادی ندارد و نبات و حیوان و انسان چه از جنبه فردی و چه از جنبه اجتماعی چون یک موجود متکامل و بالنده و مترقی و رو به سوی کمال است احتیاج دارد که در مقابلش مانع ها و سدهایی وجود نداشته باشد تا بتواند راه خودش را طی کند، با یک تفاوت میان انسان و میان گیاه و حیوان. گیاه و حیوان احتیاج به آزادی دارند یعنی نباید مانعی در خارج وجود داشته باشد و عدم المانع کافی است. یک گل در یک گلدان یا در یک باغچه باید مانعی در کنارش و درهر جا نباشد برای اینکه او رشد کند، ریشه بدواند و شاخ و برگ پیدا کند.حیوان هم چنین است ولی انسان به آن جهت که موجودی مستقل و مختار و آزاد است و موجودی است که سرنوشتش به خودش واگذار شده است: انا هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا؛ ما به حقیقت راه را به انسان نمودیم حال خواهد هدایت پذیرد و شکر نعمت گوید و خواهد آن نعمت را کفران کند.(سوره انسان آیه ۳) آنچه که خلقت و طبیعت، رایگان در اختیارگیاه و حیوان می گذارد انسان خود باید آن را کسب کند و به وجود بیاورد. انسان خودش باید آزادی خواه باشد اما آزادی خواهی در گیاه و حیوان معنی ندارد. آزادی خواهی انسان به این معناست. باید اولا در انسان یک روحی از عصیان و تمرد و پرخاشگری باشد تا با موانع بجنگد و مبارزه کند آیا همین کافی است؟ نه، اگر روح انسان تنها پرخاشگر و جنگنده و عاصی و متمرد باشد و غیر از این چیز دیگر نباشد او یک موجود هرج و مرج طلب خواهد بود.

یک چیز دیگر هم باید به او ضمیمه بشود؛ تسلیم، انقیاد و انضباط که ضد عصیان و تمرد و پرخاشگری است. یعنی انسان در آن واحد، هم باید موجودی باشد پرخاشگر و عاصی و در همان حال باید موجودی باشد مسلم و مسلم و منقاد و اهل انضباط. آیه ۲۲ سوره جاثیه می فرماید:افرایت من اتخذ الهه هویه؛ آیا دیدی آن کسی که هوای نفس خودش را معبود خود گرفت، یعنی بنده هوای نفس شد؟ انسان بنده نفس باشد یعنی چه؟ چون هوای نفس من مال خودش است، دیگر بنده کسی نیست.پاسخ این است اشتباه است که خودمان را فقط نفس و هواهای نفسانی می دانیم. نمی دانیم که من حقیقی وواقعی ما اسیر این هوای نفس ماست. روزی پیغمبراکرم به میان اصحاب صفه آمد. با یکی از اینها صحبت می کرد، او عرض کرد: یا رسول الله قد عزفت نفسی عن الدنیا فاستوی عندی ذهبها و حجرها.یا رسول الله!اصلا روح من از دنیا آزاد شده او تعبیر دیگری به کار برد،گفت روح من بی رغبت شده به طوری که الان سنگ و طلای دنیا برای من مساوی است. پیغمبربه او فرمود: اذا صرت حرا؛ پس حالا تو یک آزاد مردی.حضرت علی(ع) می فرماید؛ این دنیا بازارخرید و فروش است انسان وقتی در این بازار می آید یکی خودش را می فروشد و می رود و یکی خودش را می خرد و آزاد می کند.امام صادق(ع) می فرماید؛ پنج خصلت است که اگر در انسان این خصلت ها و لااقل یکی از اینها وجود نداشته باشد این انسان اصلا قابل معاشرت و قابل اینکه با او بنشینی و از وجودش بهره بگیری نیست.

اول وفا، انسان بی وفا انسان نیست در انسانیتش نقصان است. دوم تدبیر، مدبر بودن و اندیشه داشتن، حساب کردن در کارها. تدبیر از نظر اسلام عجیب است.پیغمبراکرم فرمود؛من بر امت خودم از اینکه روزی از نظر اقتصادی در فقر گرفتار باشند بیمناک نیستم اما از این بیمناکم که روزی فقر تدبیری پیدا کنند،فکر و نقشه نداشته باشند،نتوانند آینده را ببینند و بفهمند و برای خودشان نقشه بکشند. سوم حیا، امان از آن مردمی که پرده حیا را دریدند! امان از آن وقتی که نوجوانان و جوانان از احدی حیا نکنند نه از بزرگتر نه از پدر و مادر و امان از آن روزی که حیا از بین برود و کهنه تلقی بشود. چهارم حسن خلق، خوشخویی،مومن خوشخوست و عبوس و ترشرو نیست. مومن بد معاشرت نیست. فرمود پنجم خصلتی است که جامع همه این خصلت هاست، آزادمنشی،حریت ضمیر.