آزادی از نگاه شهید مطهری

[bOoOoOy]

در بحث از مفهوم آزادی ابتدا باید به مفهوم «آزادی منفی» و «آزادی مثبت» اشاره کرد. آزادی منفی را در فارسی باید «رهایی» یا «آزادی از» ترجمه کنیم. آزادی از، یعنی آزاد بودن از یک رشته منع ها و زنجیرها و زورها. آزادی از، یعنی آزادی از بیگانگان، آزادی از سلطان جبار، آزادی از ارباب و آزادی از زنجیرهایی که بر دست و پای آدمی بسته شده است. کسی که در زندان است و طالب آزادی است، طالب «آزادی از» است. طالب آزادی منفی است. می گوید در زندان را باز کنید تا از زندان بیرون بروم. کسی که بنده است و طالب آزادی است، طالب آزادی منفی است. کسی که دست و پای او را به زنجیر بسته اند، می خواهد زنجیر را نفی کند.
اما اگر آزادی منحصر به «آزادی از» یا منفی بشود، ناکام و ناتمام می ماند. آدمیان پس از کسب آزادی، نمی دانند با آن چه کنند و رفته رفته داشتن آزادی به پدید آمدن پاره ای نتایج ناگوار و هرج و مرج منتهی می شود. بنابراین، تا آزادی مثبت یا «آزادی در» مکشوف آدمی نیفتد، «آزادی از» چندان سودمند نخواهد بود. آزادی مثبت و به تعبیری «آزادی در» پس از آزادی منفی در می رسد. وقتی موانع را از جلو پای افراد برداشتند، وقتی در زندان را باز کردند، وقتی شریک ارباب را از سر برده ای کوتاه کردند، «آزادی منفی» محقق می شود و از اینجا به بعد نوبت آزادی مثبت یا آزادی در فرا می رسد.
مفهوم آزادی منفی (سلبی و از) و مفهوم آزادی مثبت (ایجابی و در) را در آثار آیت الله مطهری می توان مورد بازخوانی قرار داد. تعریفی که مطهری از آزادی ارائه می دهد به طور دقیق هر دو جنبه مثبت و منفی آزادی را یکجا لحاظ کرده است. به گفته ایشان:
«آزادی یعنی نبودن مانع، نبودن جبر، نبودن هیچ قیدی در سر راه، پس آزادم و می توانم راه کمال خودم را طی کنم. نه اینکه چون آزاد هستم به کمال خود رسیده ام.»
فقدان مانع که در تعریف مطهری لحاظ شده است به یک معنا اشاره به مفهوم منفی آزادی دارد، اما این آزادی منفی، از منظر مطهری، به خودی خود ارزشمند و کامل نیست و از این رو پای آزادی مثبت نیز به تعریف وی گشوده می شود و از این رو از منظر وی آزادی در رشد و کمال آدمی می بایست مورد توجه و بهره مندی قرار گیرد. مفهوم مثبت و منفی آزادی تقریباً در تمامی مواردی که مطهری به تعریف آزادی مبادرت ورزیده لحاظ شده است. برای نمونه در یک مورد دیگر می گوید: «انسان در جمیع شئون حیاتی خود باید آزاد باشد. یعنی مانعی و سدی برای پیشروی و جولان او وجود نداشته، سدی برای پرورش هیچ یک از استعدادهای او درکار نباشد.»
هنگامی که آدمی به رهایی و آزادی دست یافت می تواند برای بروز و ظهور استعدادهایش برنامه ریزی کرده و به گفته مطهری به کمال نائل شود. این تعریف از آزادی و توجه به ابعاد مثبت و منفی آزادی، می تواند هم درونی و شخصی تلقی شود چنان که تعریف های فوق به آن اشاره و تأکید دارد و هم می تواند جنبه اجتماعی و عمومی بیابد. درواقع مطهری تنها به بعد شخصی آزادی توجه نمی کند. بلکه برای کامل کردن تعریف آزادی بر بعد جمعی و عمومی آن نیز انگشت می نهد و البته در این جنبه نیز می توان رگه های آزادی مثبت ومنفی را یکجا در تعریف ایشان مشاهده کرد.