کاوشی بر واژه شناسی تفسیر و تأویل

[bOoOoOy]

چکیده
واژه شناسی، که در شرح مفردات الفاظ بحث و گفتگو می کند یکی از معارف پیش نیاز مفسّر می باشد؛ چون به وسیله لغت، شرح مفردات الفاظ و معانی آن ها روش گشته و الفاظ مشترک از لغات مختص، و عام از خاص تشخیص داده می شود .
واژه شناسی «تفسیر و تأویل» نیز از چند جهت حائز اهمیت است. از یک سو پرداختن به روش های تفسیر بدون شناخت صحیح مقوله تفسیر، میسور نیست و از سوی دیگر شناخت تفسیر نیز بدون شناخت تأویل و تفاوت این دو مقدور نخواهد بود.
در این بین، نوشتار حاضر می کوشد تا پیرامون معنای لغوی و اصطلاحی این دو واژه از منظر واژه شناسان و دانشمندان علوم قرآنی قدیم و جدید به اختصار مطالبی بنگارد تا در ضمن تبیین تفاوت میان آن دو بر همگان، باز کاوی مختصری را در مورد مباحث «تفسیر» و «تأویل» با حذف دشواری های آن، انجام دهد و راهی میانه و معتدل را بین اقوال افراطی و تفریطی در این مقوله برگزیند.
کلمات کلیدی: تفسیر، تأویل، مفسّر، فسر، واژه شناسی،
مقدمه
ضرورت دارد در میدان فهم و درک صحیح، پیروی و التزام ودعوت به تعالیم هدایت بخش قرآن راه درستی را در پیش بگیریم، چرا که قران برنامه زندگی فردی و اجتماعی و قانون مملکت داری و راهکار دعوت به سوی عبودیت معبود بی همتاست و بازگشت آگاهانه و خالصانه به تعالیم آن تنها راه نجات امت اسلامی از تباهی و انحطاط و فروپاشی است.
رسالت قرآن به عنوان کتاب و برنامه هدایت آسمانی این است که با سخنان دل انگیز خداوند، انسان و عقل و قلب و حس و وجدان او را مورد خطاب قرار دهد و اندیشه او را نورانی، و قلب او را به خروش، و فطرت او را بارور، و اراده او را به حرکت درآورد و او را به عمل و اقدام وادار نماید. وبدون تردید هدایت و امامت قران، انسان را در همه ابعاد زندگی کفایت می کند.
مسلّم است تنها چیزی که انسان را در برخورد صحیح و بهره گیری مطلوب از این برنامه هدایت بخش یاری می کند تفسیر صحیح و مطلوب است به گونه ای که مقاصد آن را معلوم و روشن گرداند، و نقاب را از روی خزائن معارف و اسرار و رموز آن بردارد و پیچیدگی های آن را برای قلوب و عقول بگشاید.
زیرا گام نخست در روش شناسی تفسیر قرآن، آگاهی دقیق از معنا و مفهوم واژه تفسیر و واژه گان نزدیک به آن است، تا مرز تفسیر از دیگر امور مربوط به دریافت معارف قرآنی، به درستی باز شناخته شود.تاویل نیز در اصطلاح یکی از محوری ترین اصطلاحات تفسیری و قرآن است که از دیرباز مورد توجه قرآن شناسان و مفسران بوده و در مورد آن سخنان متعددی مطرح شده است. بنابراین « تفسیر» و «تأویل» دو عنصر بسیار مهم در ساختمان تفسیر و فهم معارف قرآن مجید است.
حال ممکن است این پرسش به میان آید که آیا میان تفسیر و تأویل تفاوتی وجود دارد یا این که بنا به نظر علمای پیشین هر دو به یک معنا هستند؟
در قرون اولیه بین تفسیر و تاویل فرقی نبوده است. وتأویل در لغت و کتاب و سنت به معنی تفسیر نیز آمده، از جمله می توان به دعای پیامبر صلی الله علیه وسلم برای عمو زاده اش عبدالله پسر عباس اشاره کرد که فرمود: «اللَّهُمَّ فَقِّههُ فِی الدِّیْنِ وَعَلِّمْهُ التَّأوِیْلَ »؛ «خداوندا وی را در دین آگاه ساز و به وی تفسیر قرآن بیاموز.» (البخاری،۱۴۲۲ق،کتاب الوضوء،باب: وضع الماء عند الخلاء،ص۱۴۳)
و نیز می توان به آن چیزی که ابن جریر طبری در تفسیرش آورده، اشاره کرد. او بیش تر اوقات که می خواهد به تفسیر آیه ای بپردازد، می گوید: «القول فی تأویل قوله تعالی» سخن در مورد تفسیر این فرموده ی خداوند …
می بینیم که طبری همواره در تفسیر خود از کلمه تاویل استفاده می کند در حالی که قصدش همان تفسیر است .