گرایش علمی در تفاسیر معاصر

[bOoOoOy]

گرایشها و سبکهای گونه گون ونوین تفسیری که دراین قرن پدیده آمده و جریانهای مختلفی که درعرصه فهم و تفسیر قرآن رخ نموده است, چهره این قرن را درمقایسه با قرنهای پیشین برتر ساخته است.
ازآن جمه گرایش اصلاحی وگرایش علمی را می توان نام برد که هریک بر بخش گسترده ای از تلاشهای تفسیری سایه افکنده و درحقیقت, جهت اصلی گرایشهای تفسیری را دراین قرن شکل داده است.
این نوشتار, برآن است تا درحدّ توان به بررسی گرایش علمی در تفسیرهای قرن چهارده بپردازد و در کنار آن به بحثهایی چون: سیر تاریخی گرایش علمی, ابعاد, گستره آن و دیدگاههای موافق ومخالف اشاره داشته باشد, بدان امید که سرآغازی باشد برای تحقیقات و پژوهشهایی گسترده تر و ژرف تر.
مفهوم تفسیر علمی
تفسیر علمی, شیوه ای است که درآن آیات براساس داده های علمی تبیین می شوند, همان گونه که در تفاسیر مأثور در پرتو روایات و در تفسیر عقلی بر مبنای مقدمات عقلی به تفسیر آیات می پردازند.
دراین روش چند نکته دیده می شود:
۱) تکیه زیاد بر یافته های علمی ومعیار قرار دادن آنها در فهم معنای آیات
۲) برابر سازی
۳) بی توجهی به نشانه های کلامی و سیاقی اسباب نزول
۴) زمینه سازی برای التقاط و تفسیر مادی آیات
(البته دو ویژگی اخیر مربوط به بیش تر تفسیرهای علمی است ونه همه آنها)
ریشه های تاریخی گرایش علمی در تفسیر
با این که گرایش علمی در تفسیر قرآن ویژگی قرن چهارده است; امّا ریشه های ظریف و نمودهای کم رنگ تری ازآن را در تفاسیر قرون گذشته می توان یافت.
درمیان مفسران اهل سنت از فخرالدین رازی (م: ۶۰۶ هـ.) می توان یاد کرد. این واقعیت را هم نویسندگان عامّه گفته اند۱ وهم تحقیقات عینی نشان می دهد والبته پیش از او, غزالی(م: ۵۰۵ هـ.) درکتاب جواهرالقرآن به آیاتی اشاره می کند که از نظر او فهم آنها نیازمند یادگیری دانشهای گوناگونی چون هیئت, نجوم, طب و غیره است واین سخن وی را اگر به معنی نظریه تفسیر علمی ارزیابی کنیم, بی گمان خود غزالی موفق به پیاده کردن چنین شیوه ای نشده است, بلکه پس از یک قرن, فخررازی در تفسیر مفاتیح الغیب, روش پیشنهادی غزالی را به کار بسته است.۲
پس از فخررازی این گرایش دربرخی تفسیرهای اهل سنت که به گونه ای متأثر از فخررازی بوده اند, به صورت محدود تری ادامه یافت که ازآن جمله است: تفسیر نیشابوری(م: ۷۲۸ هـ.) به نام غرائب القرآن و رغائب الفرقان۳ و تفسیر بیضاوی (م: ۷۹۱ هـ.) به نام انوار التّنزیل و اسرار التّأویل۴, تفسیر آلوسی (م: ۱۲۱۷هـ.) به نام روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و سبع المثانی۵.
این تفسیرها هریک به تفسیر علم گرایانه برخی از آیات دست زده اند. افزون بر اینان, افراد دیگری مانند ابن ابی الفضل المرسی(م: ۶۵۵ هـ.) , بدرالدین زرکشی (م: ۷۹۴ هـ.) وجلال الدین سیوطی (م: ۹۱۱ هـ.) در شمار کسانی که گرایش علمی داشته اند, یاد شده اند;۶ امّا این افراد را نمی توان از علم گرایان در صحنه تفسیر به شمار آورد, زیرا آنچه آنان گفته اند چیزی جزاین نیست که قرآن دربردارنده همه دانشهاست واین سخن دلیل بر گرایش علمی نمی تواند باشد; چه این که پیش از ایشان بعضی صحابه نیز این سخن را گفته اند۷ وکسی تاکنون صحابه را در شمار علم گرایان ندانسته است.
پس از روح المعانی و در آغاز قرن چهارده, گرایش علمی در تفسیر قرآن شتاب بیش تری پیدا کرد و افرادی چون محمد بن احمد الاسکندرانی(م: ۱۳۰۶ هـ.) در تفسیر کشف الاسرار النورانیّة القرآنیة, کواکبی(م: ۱۳۲۰ هـ.) درکتاب طبائع الاستبداد و مصارع الاستعباد, محمد عبده (م: ۱۳۲۵ هـ.) در تفسیر جزء عمّ و طنطاوی (م: ۱۳۵۸هـ.) در تفسیر جواهر القرآن, هریک به شکلی با نگاهی علمی به آیات قرآن نگریسته اند. آشکارترین نمونه تفسیر علمی آیات قرآن, تفسیر اسکندرانی و طنطاوی است که با اندک تفاوتی سعی کرده اند فهم آیات را در پرتو علوم تجربی و یافته های بشری بازیابند.
پس از طنطاوی و بازتابهای مثبت ومنفی که شیوه او برانگیخت, جریان علمی در تفسیرهای معروف اهل سنّت تا اندازه ای فرو نشست; امّا از جهت دیگر در بین متخصصان دانشهای طبیعی, آنان که به آیات از نگاه تخصّص می نگریستند, گسترش فزون تری یافت. هم اکنون کتابهای بسیاری در زمینه های گوناگون وجود دارد که آیات را به گونه علمی تفسیر کرده اند والبته این حرکت آمیخته با زیاده روی است.
ردّیابی تفسیر علمی در تفاسیر شیعه
نخستین نمودهای تفسیر علمی مفسران شیعی را در تفسیر شیخ طوسی (م: ۴۶۰ هـ.) به نام التبیان می توان شاهد بود. دراین تفسیر که مهم ترین تفسیر شیعی تا زمان خود و یکی از تفسیرهای مهم وجامع شیعه تاکنون است, برخی از آیات هرچند به گونه محدود مورد بحث علمی قرار گرفته اند. به عنوان نمونه ذیل آیه ۲۱ سوره بقره : (الّذی جعل لکم الأرض فراشاً و السّماء بناءً) (بقره / ۲۱) شیخ در تفسیر تبیان می نویسد:
(آیا فراش بودن زمین, که به معنی گسترده بودن آن است با کروی بودن زمین ناسازگاری دارد یا نه؟)
به دنبال طرح این پرسش, دلیلهای کسانی را که قائل به ناسازگاری بوده اند نقل و سپس نقد کرده وبه این نتیجه رسیده است که:
(تصور برگرفته از مفهوم فراش درست است و با کروی بودن زمین که در علم هیئت مطرح است منافات ندارد.) ۸
وهمچنین ذیل آیه ۲۹ همین سوره: (ثمّ استوی الی السّماء فسوّیهنّ سبع سموات) (بقره /۲۹) این تصور را به بحث می گیرد که (سماوات سبع) همان افلاک است, چنانکه در علم هیئت آن روز مطرح بوده است.۹
این گونه بحثها می نماید که شیخ الطّائفه بر آن بوده است تا میان آیات قرآن و داده های علمی زمان خودش بسنجد و گاه هماهنگی پدید آورد, هرچند اصرار ندارد که حتماً آیات همان چیزی را بگویند که هیئت آن روز می گفته است.
پس از شیخ تا قرن یازدهم; یعنی درحدود شش قرن, گرایش علمی در میان مفسران مفروف شیعه نمودی نداشته است. چنانکه در تفسیر مجمع البیان و ابوالفتوح و تفسیر گازر, از تفاسیر قرن شش و هشت, می توان این نکته را به دست آورد.
در قرن یازدهم با تفسیر ملاصدرا به نام تفسیر القرآن الکریم, گرایش علمی در زمینه تفسیر آیات جان تازه می گیرد. این تفسیر, با این که در برگیرنده همه قرآن نیست, بلکه تنها به قسمتهای آغاز و انجام قرآن پرداخته و ذیل آیاتی که زمینه بحث علمی را دارد, بحثهایی را مطرح کرده است, مثلاً ذیل آیات ۲۲ و ۲۹ سوره بقره و ۳۸ و ۳۹ سوره یس, صدرالمتألهین مباحثی از علم هیئت, مثل کروی بودن زمین و افلاک نه گانه و…را مطرح کرده و با سبک استدلالی به نقد و ارزیابی پرداخته است.
پس از ملا صدرا تا چندی گرایش علمی در تفسیرهای معروف شیعه مثل شبّر, صافی فیض کاشانی, کنز الدّقائق و … دیده نمی شود; امّا در قرن چهارده, با رشد حرکت تفسیری جریان علم گرایی نیز در صحنه تفسیر راه می یابد. بیش ترتفسیرهای معروف این قرن مانند: المیزان, الفرقان, الکاشف, البصائر, تفسیر آقا مصطفی خمینی, پرتوی از قرآن, نمونه, نوین, من هدی القرآن و … در تفسیر آیات و بازیابی مفاهیم قرآنی نیم نگاهی به یافته ها و دستاوردهای علم داشته اند. البته این بدان معنی نیست که مفسّر گرایش علمی را به عنوان سبک مورد اعتبار پذیرفته باشد, بلکه درموادری با آن مخالفت نیز کرده است ۱۰ و تنها در تفسیر برخی آیات با استناد به پاره ای از حقایق ثابت شده علمی, نظریه ای را برتری داده ویا احتمال جدیدی را مطرح ساخته است.
این موضوع را می توان ذیل آیات ۲۲ و ۲۹ سوره بقره, ۳۸ و ۳۹ یس, ۳۳ انبیاء, ۵۴ اعراف, ۱۴ و ۱۶ حجر, ۱۲ فصّلت, ۵ یونس, ۴۷ ذاریات وآیات همانند دیگر شاهد بود که هریک از این مفسران ذیل این آیات, گاه زمینه تأیید یا ردّ برخی احتمالهای تفسیری قرار دهند.
بحث گسترده دراین زمینه و آوردن نمونه هایی از تفسیر علمی در تفسیرهای قرن چهارده را به مقاله ای دیگر وامی نهیم و در این جا با یاد کرد سه نکته مطلب را پی می گیریم:
آیات محوری, در تفسیر علمی قرآن
از بررسی آیات محوری, در تفسیر علمی قرآن به دست می آید که محور عمده این گرایش تفسیری, آیاتی بوده اند که درحوزه علم هیئت ونجوم قرار داشته اند و بقیه آیات بویژه آیاتی که در ادوار اخیر مورد تفسیر علمی قرار گرفته اند وخارج از مقوله علم هیئت بوده اند, حجم کم تری را به خود اختصاص داده اند.
مقایسه گرایش علمی در تفاسیر امامیه واهل سنت
سنجش بین تفسیرهای امامیه واهل سنت در قرن چهارده نشان می دهد که گرایش علمی در تفسیرهای شیعه معتدل تر و همراه با احتیاط بیش تری بوده است, برخلاف تفسیرهای اهل سنت که درمواردی مثل تفسیر اسکندرانی و طنطاوی جریان علم گرایی, گاه به صورت زیاده از اندازه دیده می شود.
میزان روی آوردن کارشناسان دانشها به تفسیر علمی قرآن
نگاه علمی به آیات در میان کارشناسان دانشهای گوناگون که عنوان مفسّر نداشته اند وبا این حال به تفسیر برخی آیات مربوط به حوزه تخصص خود پرداخته اند, در شیعه, محدود بوده است و افراد انگشت شماری مانند مهندس بازرگان به سبک علمی به سراغ تفسیر آیات رفته اند, امّا در میان اهل سنت این حرکت شتاب و گسترش زیادی داشته است.
گونه های بهره گیری از علوم در تفسیر
۱) بهره گیری از دانش بشری, به منظور تأیید محتوای آیات, یکی از وجوه استفاده از تفسیر علمی است.
موارد بسیاری وجود دارد که مفسّر یا نویسنده, یافته های علمی را برای تأیید آنچه آیات بدان تصریح دارد, به کار گرفته است بی آن که بخواهد با دریافتهای علمی, ابهامی را بزداید.
ازاین گونه موارد می توان به نقش آب در پیدایش حیات (وجعلنا من الماء کلّ شئ حیّ . انبیاء /۳۰), زوجیت درموجودات (ومن کلّ شئ خلقنا زوجین لعلّکم تذکّرون . الذاریات /۴۹), مراحل رشد جنین (ولقد خلقنا الانسان من سلالة من طین. ثمّ جعلناه نطفة فی قرار مکین. ثمّ خلقنا النّطفة علقة فخلقنا العلقة مضغة فخلقنا المضغة عظاماً فکسونا العظام لحماً ثمّ أنشأناه خلقاً آخر… مؤمنون /۱۲ ـ ۱۴), نقش بادها در پیدایش ابر و باران (واللّه الّذی أرسل الرّیاح فتثیر سحاباً فسقناه الی بلد میّت. فاطر /۹ وهمچنین آیات : نور /۴۳, روم /۴۸, اعراف /۵۷), هدایت درونی موجودات(قال ربّنا الّذی اعطی کلّ شئ خلقه ثمّ هدی. طه/ ۵۰), نقش کوهها در استوار نگهداشتن زمین (وجعلنا فی الأرض رواسی ان تمید بکم. انبیاء /۳۱) و موضوعهای دیگری که امروز در پرتو یافته های علمی جزئیات بیش تری از آن آشکار شده است.