اسطوره در اعصار کتاب مقدس

[bOoOoOy]

اشکال روایت عامیانه
اسطوره معنایی وسیع و در عین حال ظریف دارد که عبارت است از فضا و مفهوم کلی آن و معنای محسوس اسنادی که پیرامون آن مورد مطالعه قرار می گیرد. تنها با همین معنای ظریف اسطوره است که می توان با امنیت خاطر از گستره ی آن عبور کرد. اسطوره اگر با همین نگاه ظریف نگریسته شود، تنها عبارت است از شکلی از روایت عامیانه و قصه ای شفاهی که به نگارش در آمده است. اگر اسطوره را به عنوان داستانی ناب در نظر نگیریم و از دریچه ی اعتقاد بدان ننگریم، اغلب آن را با فضای گسترده تر قصه ی عامیانه اشتباه می گیریم یا آن را نیای همه ی قصه های عامیانه به شمار می آوریم.
به هرحال، روایت عامیانه شامل انواع بسیاری است. هالیدی (۱۹۳۳) گونه های بسیاری در متون اساطیری یونان یافت، و گونکل (۱۹۰۱) مدتها قبل همین کار را در مورد سفر پیدایش انجام داد. متخصصان فرهنگ عامه از قصه ی حیوانات، ضرب المثل، چیستان، قصه، داستان، مطایبه، افسانه ی محلی، افسانه ی قدیسان، و ساگا (حماسه اسکاندیناوی) سخن می گویند. فرهنگ باستانی مدیترانه در بردارنده ی همه ی این انواع داستانی است. مثل قصه ی حیوانات در افسانه های ازوپ، کبوتر و کلاغ نوح، متنی مصری درباره ی خاستگاه حیوانات ناپاک؛ ضرب المثلها در کتاب جامعه ی سلیمان و ضرب المثلهای حکمت یسوع، در هراکلیتوس، آنی مصری و احیقر آرامی؛ چیستانها در داستانهای شمشون (کتاب داوران ۸:۱۴)، ادیپ و ابوالهول ، سلیمان و صبا (تواریخ، کتاب دوم، ۹ و روایت اسلامی قصه های هزار و یکشب)؛ داستان یا قصه ی واقع گرا در «دو برادر مصری» و یوسف و همسر پوتیفار یا رامسی نیتوس مصری در تاریخ هرودوت (کتاب دوم، ص۲۱)؛ قصه ی پریوار در بخشهای دیگر «دو برادر مصری»، داستان پرزئوس یونانی، گیل گمش و اتانای بابلی، دو شیزه ی زهرآگین و داستان مرده مرد شاکر در کتاب جعلی طوبیت؛ شوخیهای ازوپ، اریستوفانس و تمثیلات عیسی، قصه ی اوگاریتس آقت، و نیرنگهای یعقوب در مواجهه با لابن؛ افسانه های محلی در توصیف خاستگاه اماکن در قصه ی کشتی یعقوب با فرشته در بیت ئیل (صور، شهری در فلسطین)، همسر لوت و نابودی شهر سدوم، تزه و مینوتور در هزار توهای جزیره ی کرت، مردوک و بنای بابل در حماسه ی انوماعلیش یا قصه ی آفرینش اکدی و برج بابل؛ افسانه های قدیسان در قصه ی الیاس نبی، کتاب حواریون، هفت خفتگان، کتاب جعلی شهادت اشعیا؛ و ساگاها (حماسه ها) یا قصه های قهرمانی مربوط به هرکول، تزه، ژاسون و آرگونوتها، سامسون، داود، ابراهیم، موسی و گیلگمش. گونکل و مونیکل با دیدگاهی معروف به «نقد شکل گرا» بسیاری از قصه های عهد عتیق را تحلیل کرده اند. کتاب مقدسی که از نگاه فولکلورشناسان و منتقدان ادبی گذشته، معنایی کاملاً مختلف یافت بویژه در مقایسه با زمانی که تصور می شد کتب عهد عتیق به قلم موسی، داود و سلیمان تصنیف گردیده است.
هر چند همه ی این اشکال در کتاب مقدس و دیگر مجموعه های روایی مدیترانه، مانند قصه های شفاهی نو و آنچه که ما قصه های عامیانه ی کتاب مقدس می خوانیم (روایات جعلی، نوشته های اسلامی و مندایی، افسانه های ربی و آباء کلیسا) وجود دارد، مسئله ی اساسی اسطوره بهتر درک می شود اگر بر سه نوع آن تمرکز کنیم: اسطوره، قصه ی عامیانه، افسانه. پژوهشگر «بی طرف»، برعکس باورمند اسطوره، متوجه نشده که اسطوره حقیقتی مقدس، افسانه تاریخی پرآرایه، و قصه ی عامیانه داستانی خیالی است. اسطوره و آیین در پرتو کارکرد و هدف، جزو قوای مذهبی تقویت کننده ی زنجیره ی اجتماعی اند؛ افسانه، که ما را از نیاکان و مهاجرت اقوام آگاه می سازد، جنبه ی تعلیمی دارد؛ قصه ی عامیانه نیز صرفاً برای سرگرمی است. گفتن این نکته که کتاب مقدس در همه ی این موارد غنی است، به جهت انتقاد از محتوای آن نیست، زیرا همه آنها در نزد انسان حقیقتی است چنان که اسطوره ی ایزد یا ایزدانی که او اعتقاد دارد، حقیقی است.
موضوع اسطوره در کتاب مقدس
اسطوره چون روایتی مقدس است، نه داستانی خیالی، پس یک یهودی یا مسیحی مؤمن بدون آنکه از ایمان یا احترامش کاسته شود، می تواند این واژه را به جای قصه ی کتاب مقدس به کار برد. چادویک گفته که ما بندرت برای اسطوره به سراغ کتاب مقدس می رویم، زیرا ساگا (حماسه) و تاریخ در آن بیشتر است. اگر ادعا کنیم که همه ی مطالب آن تاریخ محض است، جنبه ی شاعرانگی آن را نادیده گرفته ایم، اما در اینجا ما بیشتر با تاریخی یا «فراتاریخ» سروکار داریم، زیرا آفرینش و طوفان درباره ی سرچشمه های جهانی است که آغاز شده است، مصلوب شدن عیسی مسیح به یک رویداد تاریخی دلالت دارد، چیزی که ممکن است در مورد تجسد عیسی و زایش باکره نیز صدق کند؛ همین طور می تواند به روز داوری واپسین اشاره کند که ممکن است ما با احساس خطر، نام «تاریخ آینده» را در مورد آن انکار کنیم. در اسطوره، ژرفترین تاریخ، داستان روح انسانهایی است که آن را ساخته اند، تاریخ جوامعی است که اسطوره قوام بخشیده است و تاریخ قدرت دینی است که همواره حاکم بوده است. بولتمان، تیلیش، و دیگر اسطوره زدایان عهد جدید، تبلیغ یا موعظه ی انجیل مسیح را نفی نمی کنند؛ ولهازن کتابهای عهد عتیق را به اسناد نویسندگان عبرانی معتقد به یهود یا ایلوهیم و نوشته های کشیشان نسبت می دهد که فقط اساطیر را به یک یا دو صحنه منحصر کرده اند. بی آنکه نیروی اندیشه ی اساطیریشان را از بین ببرند. هر کسی عیسی را در راهی می بیند که بدان نیازمند است. او را با کیفیت انسانی مشاهده کرده است «خداوندگارم، چرا مرا بخشوده ای؟». شفقت او را در مقام یک داور دیده است «پدر آنان را ببخشاید، زیرا آنان نمی دانند چه می کنند»؛ پولس رسول و آگوستین قدیس پیوند تجسد بین جسم و روح را مدنظر قرار داده اند؛ نقاشیهای اولیه ی کاتاکام مسیح را شبان نیکی دیده اند که «نود و نه تن را رها می کند و به دنبال آن یک نفر که راه گم کرده است، سر به کوه می زند»؛ آبرنگ نگاره های دیواری و موزائیکهای بیزانسی آفریده ی هنری آدامزا این شبان را به هیئت داور سخت گیر روز جزا در آورده است؛ قصیده ی همراه نیک اثر عزرا پاوند عیسی را از چشم شمعون زلوتس می بیند چونان قهرمانی نیرومند که صرافان را از معبد بیرون می راند و شان عسل را می خورد؛ بروس بارتن او را به عنوان نخستین مبلغ می بیند، رستاخیز اثر پیرو دلافرانچسکا و رؤیای مسیح مصلوب اثری به انگلیسی باستان از او جنگاوری ساخته که بر سربازان خواب آلوده غلبه می کند؛ احساس گرایی قرن نوزدهم او را به صورت پسر بی ریش تصور کرده است و پیه تا اثر میکل آنژ او را به صورت جسدی تصویر کرده که در آغوش مریم به طفلی بدل شده است؛ وودی گوتری چکامه ای به آهنگ جسی جیمز می خواند که عیسی را قانون شکنی می داند که فقرا را دوست دارد و به دست زمینداران و کوتوله ی زبونی به نام یهودای اسخریوطی کشته شده است. هر یک از این برداشتها به خودی خود تنزل اسطوره است، آنها همگی کل نگرند. از این رو، نیروی اسطوره نه در مکتب، که در بازآفرینی دائمی نهفته است. اسطوره عبارت است از «آگاهی فراموش نشدنی نیروهای متعالی که از شکافهای جهان مرئی سر بر می آورند.»
چنان که س.د.هوک می گوید (۱۹۶۳): «اسطوره محصول تخیل انسان برخاسته از وضعیتی معین و به قصد انجام عملی است.» از این رو، پرسش درست این نیست که «آیا ]اسطوره[ راست است ؟» بلکه باید پرسید «هدف اسطوره انجام چه کاری بوده؟» او اسطوره را به پنج نوع تقسیم می کند: اسطوره های آیینی مثل اسطوره ی شهریار ایزدی، ایزد مقتول و از نو زنده شده؛ اسطوره های خاستگاهی مثل ابداع موسیقی و تمدن به وسیله ی توبال و یوبال؛ اسطوره های کیش مثل خروج بنی اسرائیل و عید فصح؛ اساطیر شخصیت که «درباره ی زایش و اعمال خارق العاده ی یک قهرمانی محبوب با فضای راز و شگفتی است» (مثل قصه ی موسی، شمشون، عیسی)؛ اسطوره های رستاخیزی مثل آرماگدون صحنه ی نبرد نهایی بین خیر و شر در پایان جهان) و دجال. این طبقه بندی به خاستگاه و کارکرد توجه دارد و تفصیل و آرایه مندی آنها را از منابع دیگر کافرکیشی را کلمنس اسکندرانی (۲۲۰ ۱۵۰؟) مشخص کرده است: «به شما درک اسرار لوگوس را به واسطه ی تصاویری اعطا می کنم که با آن آشنایید». اسطوره در همه ی فرهنگها جامعه را تقویت می کند اما در ادیان بزرگ رستاخیزی مانند یهودیت، اسلام و مسیحیت، جامعه از طریق به کیش درآوردن افراد گسترش می یابد.
زنجیره ی تاریخ
ما باید بین اساطیر کتاب مقدس و اساطیری در باب مقدس تمایز قائل شویم. هر نظریه پردازی از زاویه ی خاص خود بدان می نگرد، مثل ایزدان آسمان، آیین باروری، کهن نمونه های یونگی. فریزر و هوک در کمال فصاحت از اسطوره و آیین دفاع کرده اند، اما در عین حال با مخالفتهایی هم روبرو) شده اند به طوری که اسطوره و آئین تا حدی از کاهش پذیری اصلی خود دور شده اند؛ اکنون آنان با چشم انداز دیگری بدان نگریسته اند و عهد عتیق و عهد جدید را در محیط مذهبی مدیترانه و آسیای صغیر سنجیده اند. اما خویشاوندی ایزدی این مورخان اساساً تنها موضوع سرچشمه هاست و هر چند بنی اسرائیل و مسیحیت همواره در معرض تزریقات جدید الگوهای کافرکیشی بوده اند، اما تأکید بر تنها جنبه ی اسطوره در کتاب مقدس همانا به مغالطه ی تکوینی دچار شدن است که در سده ی نوزده مورد ستایش بوده اما در عصر «ساختارگرا» و «شکل یافته» قرن بیستم تقبیح شده است. هر چند نمی توان بینشهای کتاب مقدس را نادیده گرفت، اما می توان نظریه ی چالش انگیز تاریخ رستگاری یا زنجیره ی تاریخ را نمودار بهتری دانست که به واسطه ی آن گونه ی روایی کتاب مقدس را ارائه کرد. جامعیت یا مهم جلوه دادن اسطوره در هر واقعه ای در کتاب مقدس همپای جامعیت جهانی است که لاوجوی آن را «زنجیره وجود» خوانده است. نکته اصلی تورات عبری و دنباله ی مسیحی آن عبارت است از تاریخ امت برگزیده ی خداوند و آنانی که بودن با مسیح را برگزیدند. تمهید مسیحی که به گونه ی درخشانی در شهر خدا (۲۵ ۴۱۳ م.) اثر آگوستین تلخیص شده، عبارت است از آفرینش، هبوط، تجسد خداوند در قالب عیسی مسیح، مصیبت تصلیب، کفاره گناهان ]به واسطه ی عیسی[مسیح، رستاخیز، و داوری واپسین. این الگو را در نمایشنامه ی قرون وسطایی پیر کشتکار و احتمالاً در شاه لیر، بیوولف و رمانهای ویلیام فاکنر می بینیم.
آنچه با وضوح کمتری شناخته شده این است که همین نوع فلسفه ی تاریخ فراسوی کتب مقدس یهودیان وجود دارد که همچون مسیحیان دینی پویا و نه ایستا داشتند، یعنی سرگذشت «پیشین و آینده» و نه صرفاً سرگذشتی تحلیلی را رقم می زدند. «خدای آفرینش همانا خداوند تاریخ است»، نه خداوند کیش بومی بلکه خداوندی که پیروزی برای همه ی ملتها به ارمغان می آورد. در شریعت موسی و پیامبران به مضامینی چون آفرینش، هبوط، رستگاری به واسطه ی موسی، شریعت او و خروج به سرزمین موعود، پرستاران مصیبت کش ایوب و پیامبران، وعده ی سوشیانتی و مکاشفه بر می خوریم (برای مضمون آخر رک.چارلز، ۱۹۱۳، و پیش از هر چیز رک. کتاب دانیال نبی) عهد عتیق شامل گروهی از وعده های الاهی به خلق خداوند است. هر چند وعده ها ازلی است، اما به وسیله ی نوح و فرایض سودمند او، ابراهیم و حکم ختنه، موسی و ده فرمان، بارگاه متحرک، تابوت عهد (صندوق تورات) که اغلب شامل خود یهوه بوده، هارون و داود و کاهنان و خویشاوندان و به واسطه ی پیامبرانی چون ارمیا و حزقیال ـ که گواهان ناخودآگاه طرح مسیحی و پسر ـ انسان (مسیح) اند ـ نشان داده شده است.
صدها افسانه ی ربی نیز بر زنجیره ی تاریخ گواهی می دهند. جامه ی حضرت آدم که از نور ساخته شده و هدیه ای از جانب خداوند پیش از هبوط اوست یا از پوست مار درست شده، به واسطه ی خنوخ و متوشائیل به نوح رسیده بود، حام آن را از تابوت عهد (صندوق تورات) دزدید و پسر حام، کوش، آن را پنهان کرد و آنگاه به نمرود رسید. وقتی نمرود آن را پوشید، مغلوب نشدنی و مقاومت ناپذیر گشت، و انسان و حیوان به پای او افتادند. عصای هارون که شکوفه زد و بادام رسیده آورد و خداوند آن را پیش از سبت آفرید، نام وصف ناپذیر ]خداوند[ برروی آن حک شد؛ موسی آن را در صندوق تورات حفظ کرد و پادشاهان یهود از آن برای نابودی هیکل استفاده کردند تا آنکه ناپدید گشت. ایلیا آن را می یابد و به مسیح خواهد داد.