بازی آنلاین
آپلود عکس
20-02-2016، 19:37
سپاس بدید نیاز دارم 
رسول خدا نظام وقف را در شهر مدینه برقرار کرد پس از این واقعه به پیروی از سنتی که از رسول اکرم(ص) باقی مانده بود وقف نقش بسزایی در عمران و آبادی شهرهای اسلامی ایفا کرد به این ترتیب وقف در جهان اسلام و همزمان با رسالت پیامبر گرامی اسلام تحقق پیدا کرد و متعاقب آن حضرت علی(ع) با عمران و آبادانی اراضی بایر و حفر چاه و ایجاد نخلستان تمامی ثمرات و منافع این اراضی را تحت عنوان وقف در جهت استفاده افراد مستمند قرار دادند و این روش و سیره پسندیده از طرف ائمه اطهار علیه السلام، علما، صالحین، افراد خیر و نیکوکار ادامه یافت.
در ادیان الهی موضوع وقف و صدقه جاریه جایگاه خاصی داشته است و در طول تاریخ ایران روند ویژه ای را طی کرده در دوران حکومت های ایران در پیش از ظهور اسلام هم به مسئله وقف و نذر توجه می شد و به معابد و آتشکده ها از جمله آذر گشسب به عنوان نیاز و به صورت اموال و اشیا هدیه می شده است.
آریایی ها ساکن ایران از دوره باستان به تبعیت از آیین خود به انجام دادن کارهای نیک و به ویژه رسیدگی به بینوایان جامعه توجه کرده و برای نگهداری آتشکده های خود نذورات و موقوفاتی داشتند.
وقف در میان اقوام آریایی به سه صورت بوده است که هنوز هم کم و بیش در میان زرتشتیان رایج است. نخست آشوداد. آشو به معنای در راه دین و داد از فعل دادن و به معنای بخشیدن است و کلا معنی بخشش ملک، جامه و غذا در راه خدا می دهد. دوم نیاز که عبارت است از خریداری و تقدیم وسایل و لوازم به معابد و آتشکده ها مانند فرش، چراغ، و سوم گهنبار که عبارت است از جشن هایی که پس از مراسم دینی برگزار می شده و طی آن خوردنی و پوشیدنی میان نیازمندان تقسیم می شده است.
شواهدی متقن در دست است که می توان نتیجه گرفت که موقوفات در ایران باستان فقط متعلق به معابد و پرستشگاه ها بوده و مصارف دینی و مذهبی داشته است. همچنین از منابع قدیمی چنین استنباط می شود که وقف اموال به صورت ساختمان از دوران آل بویه و سلجوقیان بیشتر متداول شده است.
در عصر سلاجقه به ویژه در دوران حکومت ملک شاه 465 هجری قمری که اصفهان را بعنوان مقر حکومت انتخاب شده بود. شهر اصفهان توسعه یافت و وزیر دانشمند او یعنی خواجه نظام الملک بناهای زیادی را احداث و وقف امور خیریه کرد. از بناهای مهم آن عصر مسجد جامع فعلی شهر و مدرسه نظامیه است.
در ادوار بعدی تاریخ ایران مانند دوره تیموری هم به موضوع وقف توجه شده و به ویژه از موقوفات تیموری در خراسان بزرگ باید نام برد. غازان خان در شهرها و نقاط گوناگون تحت سلطه خود در ایران اماکن مذهبی و عمومی فراوانی ساخت و برای همه آن ها و حتی برای بیت المقدس و مشهد وقف کرد.
در دوره ایلخانیان است که به دست رشیدالدین فضل الله وزیر فرزانه ایلخانیان (مغول) موقوفات ربع رشیدی در تبریز بوجود آمد. در محله ای دارای سی هزار خانه، هزار و پانصد دکان، بیست و چهار کاروانسرا، تعدادی مسجد، مدرسه، حمام، باغ و چند کارخانه کاغذ سازی، رنگرز خانه و دار الضرب بود که پس از قتل وی توسط آخرین پادشاه ایلخانی ابوسعید بهادر در سال هشتم هجری قمری موقوفات ربع رشیدی با خاک یکسان و آثار و عرصه آن باقی ماند. در دوره عثمانی ساختن مجموعه های شهری منطبق با سنت وقف رایج می شود این مجموعه ها عام المنفعه شهری به دور هسته مسجد یا مدرسه، حمام، میدان و مجموعه های مراکز فعال شهری در بازارها تشکیل شد.
در دوره صفوی توجه به امور موقوفات بیشتر شد. در این دوره به ویژه شاهان صفوی خود امور موقوفه را تقویت می کردند و املاک و اموال بسیاری را به اماکن مذهبی و مورد احترام مانند آستانه مبارکه مشهد و قم و نیز اردبیل که آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی است وقف کردند. دو بنای موقوفه در اصفهان وجود دارد که در زمان شاه عباس در کنار بازار شهر وقف شد. این دو عمارت یکی دارالشفاء و دیگری کاروانسرای مسگران است. در دوران صفویه بخصوص دوره پادشاهی شاه عباس موقوفات رشد چشمگیری کرد و شاه عباس املاک خاصه خود را که شامل خانات، قیصریه، چهار بازار، حمامات بود به چهارده تقسیم و بر چهارده معصوم وقف کرد. در دوره صفوی در ایران 999 باب کاروانسرا ساخته اند که سیاح فرانسوی آن ها را مهمانخانه های مشرق زمین نام گذاری کرد.
بنابراین دوره صفویه اوج رواج تفکر مذهب شیعه در سرتاسر ایران بوده است. باید نقطه عطفی در فرهنگ وقف در ایران و اوج اعتلای این سنت حسنه دانست. شاهان صفوی که خود از پیشگامان وقف در ایران بوده اند آن چنان فرهنگ وقف را در میان مردم رایج ساختند که دیگر وقف مختص مالکان بزرگ و ثروتمندان نبود بلکه بیشتر مردم نیز بنا به وضع مال خود در این امر خیر شرکت می کردند.
اما متأسفانه از دوران صفوی به بعد یعنی زمانی که نفوذ فرهنگ بیگانه و رواج شیوه های تفکر غربی در نظام اداری و فرهنگی کشور بینش وقف سازندگی- کارایی- تحرک و مدیریت پیشین خود را در حد وسیعی از دست داد اما به سبب جهان بینی و اعتقاد مردم به دین مبین اسلام ریشه این اندیشه خیر به کلی خشک نشد و افراد نیکوکار و خیر و معتقد به وقف دارایی های خود قدم های مؤثری در عمران و آبادانی شهرها و شهر اصفهان به ویژه مکان های مذهبی و عام المنفعه برداشتند.
دوره قاجار که دوران تشکیل هسته اولیه تهران کنونی بشمار می آید نقش اساسی و غیرقابل انکار داشته است. در نظام سنتی قاجار اغلب نهادها مدنی حتی اگر دست اندرکاران حکومت بانیان آن بوده اند در قالب وقف و متکی به نظام استوار وقف عمل می کرده است. نظامی که از یک سو به صورت غیردولتی و از سوی دیگر پس از اجرای صیغه وقف به صورت غیر خصوصی عهده دار فعالیت هایی بوده است که اکنون در حیطه کار وزارتخانه ها و سازمان هایی چون آموزش و پرورش عالی- بهداشت و درمان- بهزیستی و تأمین اجتماعی مستمندان- راه و ترابری- نیرو- کشاورزی- ارشاد و تبلیغات اسلامی- حج و زیارت و حتی سازمان میراث فرهنگی است.
در دوره قاجار ثروتمندان برای رفع نیازهای مردم از طریق وقف اقدام می کردند مانند عیسی بیگلری مدارس- حمام- درمانگاه و دکان های بسیاری وقف نمود.
در دوره پهلوی ثروتمندان کمتر از طریق وقف به کمک نیازمندان می شتافتند. رضاشاه و محمدرضا شاه بسیاری از املاک موقوفه را بنام خود ثبت دادند و تأثیر بسیار زیادی در کمرنگ کردن این سنت حسنه وقف داشتند بخصوص قانون اصلاحات ارضی که موقوفات عام به افراد بدون مجوز شرعی فروخته شد و یا بسیاری از مردم از ترس این که املاک وقفی بدست عمال شاه نیافتد وقفنامه را مخفی نموده و به مرور زمان وقفنامه ها ناپدید و املاک وقفی به بوته فراموشی سپرده شد. رضا شاه بسیاری از املاک وقفی امام رضا(ع) را به بهانه تولیت آن ها بنام خود به ثبت رسانید سوء مدیریت و رواج موقوفه خواری در این دوره باعث شد اعتماد مردم کم بشود.
تبین وقف:
1-وقف در قرآن کریم:
در قرآن آیه ای که بر وقف و احکام آن بطور صریح دلالت کند وجود ندارد ولی دانشمندان مسلمان و مفسران قرآن کریم از کلیت برخی مفاهیم اخلاقی که در قرآن ذکر شده چنین دریافته اند که وقف مورد تأیید قرآن کریم است. زیرا اعمال خیر و صالح همواره در آیات شریف و نورانی آن ستوده شده و بطور عموم قرآن آن چه که بر انجام کارهای نیک و تشویق به آن دلالت داشته باشد بر وقف نیز دلالت می کند به تعبیر دیگر می توان گفت که روح وقف مورد تأیید قرآن کریم قرار گرفته است. در نهایت مواردی از اعمال صالح مانند صدقه- قرض الحسنه- تعاون- انفاق- کمک به همنوعان ذکر شده و به نوعی با روح وقف سازگاری دارد که به برخی از آن ها اشاره می شود.
(سوره کهف آیه 46) می فرماید: مال و پسران زیور زندگی دنیایند و نیکی های ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگار بهتر و از نظر امید نیز بهتر است. در سوره مومنون آیه 61 می فرماید: اهل ایمان آنانند که در کارهای نیک شتاب می ورزند و در انجام آن ها سبقت می جویند.
2- وقف در سیره عملی ائمه اطهار علیه السلام:
پیامبر اکرم(ص) می فرمایند: چند چیز است که بعد از مرگ مومن پاداش آن ها به او می رسد.
1- علمی که از خود به یادگار گذاشته است
2- فرزند صالحی که جانشین خوبی برای او باشد.
3- صدقه ای که در حال حیات خود انجام داده است (که همان وقف اموال است)
این حدیث شریفه سه نکته را بیان می کند.
الف) وقف اموال، ارزش علم و فرزند صالح در یک ردیف ذکر شده است.
ب) در طول تاریخ اسلام ارتباطی جدایی ناپذیر بین وقف اموال، دانش و فرزند صالح وجود داشته است.
ج) وقف اموال باعث دستیابی انسان به دانش و فرزند صالح می شود.
امیرالمؤمنین علی(ع) در یکی از وقفنامه هایش هدف خود را از وقف چنین بیان می دارد (به منظور جلب رضایت الهی تا به سبب آن مرا داخل بهشت برین فرماید و از آتش دورم دارد و آتش را از صورتم دور فرماید در روزی که صورت هایی سفیدند و صورت هایی سیاه)
در مناقب این شهر آشوب آمده است که علی(ع) در ینبع صد چشمه درآورد و برای حاجیان خانه خدا وقف فرمود و چاه هایی در راه کوفه و مکه حفر کرد و مسجد فتح را در مدینه و مسجدی را در مقابل قبر حمزه و در میقات و کوفه- بصره و آبادان بنا کرد آن حضرت در مدت 25 سال امامت خود به کارهای کشاورزی و باغداری مشغول بودند و از آن طریق املاک فراوانی را بدست می آوردند. آن امام بزرگوار غلات باغ ها را در راه خدا به صورت زکات و صدقه واجب یا مستحب انفاق می کردند و در آخر عمرشان همه باغ ها و مزارع را وقف کردند.
از آن حضرت روایت شده است که فرمودند «صدقه و حبس دو ذخیره هستند پس آن ها را برای روزگار خودش حفظ کنید».
از جمله موقوفات علی ابن ابی طالب(ع) می توان الاحمد- اربیه- اذنیه- لأستحن- بئر الملک- البغبیغه- البیضاء- یک خانه در محله بنی زریق مدینه- دیمه- ذات کمات- راعیه- عین أبی نیذر- عین موات- عین فاقه- عین ینبع- فقیرین- المهقیبه- وادی التری که صحرای وسیعی بین مدینه و شام است و دارای ده های بسیار می باشد نام برد.
امام صادق(ع) نیز فرمودند: هر کس از این جهان درگذرد پس از مرگ چیزی به او نمی رسد جز این که پیش تر سه چیز از خود باقی گذاشته باشند.
1- کار نیکی که اثرش پس از او باقی باشد (مثل وقف)
2- سنت حسنه ای که در میان مردم رواج داده باشد و بعد از او مردم به آن روش عمل کنند.
3- فرزند صالحی که برای او دعا کند.
پیامبر اکرم(ص) و خاندان آن حضرت مردم را به وقف تشویق می کردند. طبق احادیث معتبر و مدارک تاریخی از نخستین کسانی بودند که اقدام به وقف املاک شخصی خود کرده و آثار خیری بعنوان وقف برای اعقاب و طبقات بعد از خود به جای گذاشتند.
وقف (حوائط سبعه) نخستین وقف (صدقه جاریه) در اسلام است البته در صورتی که وقف مسجد قبا و مسجد النبی به حساب آورده نشود حوائط سبعه باغ های هفتگانه بودند عبارتند از: صافیه- بَرقه- دَلال- مَثیب- اعواف- هسنی- مشربه.
علاوه بر (حوائط سبعه) قلاع ثلاثه- کتیبه- ملیخ- سلاله و به نقلی فدک و ثلث وادی التری نیز از موقوفات پیامبر اسلام(ص) به شمار رفته است.
حضرت امام حسین(ع) نیز خانه ای را وقف کردند و فرمودند خانه را تخلیه کنید چون چیزی را که انسان وقف می کند از تصرف او بیرون می رود. خانه هم این گونه است وقتی وقف شد خود واقف هم نباید در آن تصرف کند.
در حدیث دیگر نیز آمده امام حسین(ع) زمین و اشیای دیگری را که ارث برده بود پیش از این که تحویل بگیرد وقف کرد.
حضرت موسی بن جعفر(ع) نیز زمینی را به همراه درخت های خرما- زمین- قنات- آب- آسیاب وقف نموده اند.
انواع وقف:
1- وقف عام:
اگر مصارف موقوفه مخصوص دسته یا طبقه معین نباشد آن را وقف عام گویند. مانند وقف بر فقرا- مدارس- مساجد وقف روضه خوانی امام حسین(ع)
وقف عام نیز به دو رویه عمل می شود:
الف) وقف انتفاعی: یعنی اگر واقف نظرش از وقفی که کرده تحصیل و بدست آوردن درآمد نباشد و استفاده از آن عامه باشد وقف انتفاعی گویند مثل وقف بر مسجد- ساختن پل- مدرسه و غیره.
ب) وقف منفعتی: یعنی منظور واقف از وقف مال یا اموال تحصیل یا بدست آوردن درآمد باشد و عناوین عامه دارد مثل وقف بر تعزیه داری امام حسین(ع)- اطعام- تهیه دارو به مستمندان که امین (ادارات اوقاف) یا متولی (کسی که در وقفنامه مشخص شده) وظیفه دارند برابر نیات واقف منافع و درآمد حاصل از موقوفه را به مصرف رساند.
2- وقف خاص:
وقفی است که برای شخص یا اشخاصی یا اولاد وقف شده است پس اگر وقف مختص گروهی معین باشد آن را وقف خاص گویند مانند وقف بر اولاد
حبس: حبس کردن یا وقف کردن اموال منقول و غیر منقول در همان عنوان و جهتی که مد نظر حابس است.
حبس دو نوع است:
1- حبس موقت: که حابس (کسی که اموال را حبس می کند) مدت حبس را مشخص کند.
2- حبس دائم: که حابس (کسی که اموال را حبس می کند) برای همیشه حبس کند که همان وقف است.
متولی: کسی است که اوصاف او در وقفنامه از طرف واقف مشخص گردیده و اداره امور موقوفه به عهده متولی می باشد.
کارکردهای سه گانه وقف:
1- کارکرد اجتماعی وقف:
سنت حسنه وقف یکی از مصادیق بارز احسان و غیر خواهی است که انسان با بهره گیری از تعالیم انبیاء آن را از دیرباز بنیان نهاده و در صحنه حیات اجتماعی به ودیعت گذارده است. روحیه تعاون اجتماعی و سبقت در خیرات در نهاد وقف عینیت می یابد و به عمل واقف مُهر ابدیت می زند در وقف دو بُعد خود دوستی و نوع دوستی انسان به منصه ظهور می رسد یکی از هنرهای اسلام به منظور نفوذ بیشتر کلامش در انسان استفاده از خود دوستی انسان (حب النفس) است که در آیات مختلف خطاب به انسان عنوان شده است در وقف نیز از بُعد خود دوستی انسان استفاده کرده و عضویت در این نهاد را راهی می داند که در آن نام انسان و مالکیت اموال و دارایی های او تا ابد تضمین می شود و در مواردی که مد نظر دارد عایدات آن به مصرف می رسد.
در بُعد اجتماعی وقف همچون چتری بزرگ سایه خود را بر سر تمام نیازمندان و محرومان می گستراند و جامعه را از فقر که عامل بسیاری از مفاسد اجتماعی، اخلاقی و سستی در ارکان دینی است نجات می دهد و امکان همزیستی مسالمت آمیز را در محیطی مملو از اخوت و حُسن ظن که زمینه ساز پیشرفت و تعالی جامعه خواهد شد فراهم می کند.
بُعد دوم اجتماعی نهاد وقف که از زیبایی بیشتری برخوردار است نوع دوستی- غیرخواهی و مردم گرایی است. در این بُعد بهترین روابط انسانی حاکم می شود و دیوارهای تنگ فرد پرستی و بی تفاوتی نسبت به زندگی دیگران فرو می ریزد این بعد وقف به قدری اهمیت دارد که به صرف مسلمانان محدود نمی شود و فقهایی همچون محقق حلی در کتاب (المختصر النافع) بهره مندی کافران ذمی را هم از موقوفات جایز دانسته و حتی وقف مال مسلمانان را خاص کافر بلا اشکال می داند.
نکته ظریف اجتماعی که به اهمیت وقف می افزاید این است که چون بهره برداری کنندگان از منافع و عایدات موقوفات مستقیما با واقف روبه رو نمی شود باعث هیچ گونه منت و تحقیری نخواهد شد و عزت افراد کاملا محفوظ مانده و محترم شمرده می شود.
قرآن کریم هم در سوره بقره با توجه به همین موضوع کمک مخفی به نیازمندان جامعه را افضل و ارجح دانسته در کشور ما اختصاص 10 درصد بیمارستان های بخش عمومی به بیمارستان های موقوفه از وسعت موقوفات در این زمینه حکایت دارد گفته می شود یکی از بزرگان ایران از راه قوچان عازم مشهد می شود و در میان راه سرمای سخت موجب تلف شدن عده ای می شود. او رقبه ای را برای خرید پوستین اختصاص می دهد که به زائران میان راه تحویل شود تا از سرما آسیب نبینند کمک به خانواده زندانیان- حتی زیبا سازی شهرها- مسجد- حسینیه- موقوفاتی به آن ها اختصاص داشته است می بینیم که بُعد اجتماعی وقف که در آن غیرخواهی نهفته است دامنه گسترده ای دارد.
2- کارکرد اقتصادی وقف:
شاید متداولترین نقش وقف را بتوان در رویکرد اقتصادی آن مشاهده کرد اگر چه این رویکرد با دیگر رویکردها بی ارتباط نیست اما نمونه موقوفاتی که در سیره پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) نیز وجود داشته بیشتر در این قالب قرار می گیرد.
در میان افراط و تفریط نظام سرمایه داری و کمونیستی، اسلام که دین عدالت و اعتدال است نظام اقتصادی برتری از جانب خداوند و مطابق فطرت و طبیعت بشر آورده است که نه ظلم و بی عدالتی رژیم سرمایه داری در آن دیده می شود و نه دیکتاتوری اقتصادی را با عبادت و سیاست پیوند داده است و با تربیت بسیار مؤثر خود محیطی اسلامی می سازد که بر خلاف محیط های مادی که تکاثر و اسراف ملاک برتری است و همه سعی می کنند همه چیز را به انحصار خود درآورند در محیط اسلام سادگی- غیرخواهی- ایثار و تعیم ثروت های اضافی شخصی از راه وقف- حبس- حبه- و غیره نه تنها ملاک برتری است بلکه عبات بزرگ نیز محسوب می شود از سوی دیگر سیاست اسلام بر کنترل- تعدیل و حفاظت از ثروت جامعه است به این ترتیب تمام راه هایی که منجر به سرمایه داری بودن کار می شود همه را کنترل کرده است و با گرفتن خمس و زکات و تشویق افراد به وقف از ثروتمندان و تقویت افراد ضعیف در برابر آن ها فاصله را بسیار کم کرده و در جامعه تعدیل ایجاد می کند. بر این اساس وقف در جامعه اسلامی ثروت مادی جامعه را تعدیل می کند.
وقف تبدیل مالکیت خصوص به نوعی مالکیت عمومی است که بسط آن از ابزار مهم دستیابی به تعادل اجتماعی است.
دولت اسلامی می تواند موقوفات را به گونه ای سازماندهی و جهت دهی کند که به عنوان یک منبع مالی بتوان از آن ها برای از بین بردن فقر و محرومیت- تأمین بهداشت و درمان آموزشی و پرورشی و ده ها مورد دیگر استفاده کرد و زمینه توسعه اقتصادی همراه با عدالت اجتماعی را فراهم سازد. درآمد موقوفات معمولا از راه اجاره است یعنی رقبات وقفی به اجاره داده و اجاره بهای آن ها عواید موقوفه محسوب می شود.
به هر حال فقر زدایی- کارآفرینی و تحقق عدالت اجتماعی اگر بخواهد پوششی فراگیر داشته باشد صرفا با اتکای به منابع دولت امکان پذیر نخواهد بود و راهی جز توجه جدی به راه حل های مردمی وجود ندارد.
۳- کارکرد فرهنگی وقف:
مهم ترین کارکرد وقف در جامعه اسلامی از گذشته های دور تا کنون کارکرد آموزشی و فرهنگی است. ابعاد آموزشی و فرهنگی وقف در جوامع اسلامی بسیار گسترده است وقف بعنوان یک منبع مستمر مالی مراکز علمی پشتوانه مردمی داشته است و چه بسیار مدارس و مراکز علمی در جهان اسلام از طریق وقف ایجاد و گسترش یافته اند و بسیاری از عالمان بزرگ با استفاده از درآمدهای اوقاف توانسته اند به مدارج علمی عالی برسند از طریق تقویت مالی مدارس اسلامی توسط وقف این مدارس توانستند در فرهنگ نظام تعلیم و تربیت اروپا تأثیر بگذارند. وقف پاسدار نشر معارف اسلامی است. استفاده از درآمدهای وقف برای ساخت مساجد- دانشگاه ها- خوابگاه های دانشجویی- تأسیس کتابخانه های عمومی- برگزاری کنگره جهانی حج- مجالس عزاداری ائمه(ع)- مسابقات قرآن کریم در سطح بین المللی از کارکردهای فرهنگی و آموزشی وقف می باشد. از طریق وقف مسلمانان توانسته اند از طریق مدارس دینی موقوفه بهترین شاهکارهای خود را به جهانیان معرفی کنند و علم و دانش آن ها را از طریق اوقاف گسترش و رواج یافته است.
هنگامی که پس از رحلت شیخ مفید زعامت و مرجعیت شیعه به شاگردان او سیدرضی و برادرش سید مرتضی که علامه حلی او را معلم شیعه خوانده است منتقل شد. هر دو عالم دینی مدتی مدیریت اوقاف را عهده دار بوده که این خود رویکرد فرهنگی نهاد وقف را بیشتر خاطر نشان می سازد.
امروزه در جمهوری اسلامی ایران عواملی از قبیل سازمان اوقاف و امور خیریه که اداره آن تحت نظر ولی فقیه نه تنها بر بُعد فرهنگی آن تأکید دارد بلکه آن را به ابعاد مختلف اقتصادی و اجتماعی هم تسری بیشتری بخشیده است. همچنین تصویب قوانین لازم در جهت احیای موقوفات- مراعات احکام وقف و مسائل شرعی آن ها و عمل دقیق به مفاد وقفنامه ها که اساسنامه چگونگی تحصیل درآمد و صرف آن ها موافق نظر واقف است موجب شده تا افراد خیر با اطمینان زیادتری در این امر مهم بطور گسترده مشارکت و بخشی از دارایی خود را بعنوان الباقیات الصالحات وقف مصالح جامعه اسلامی کنند.
مصارف موقوفات در ایران:
در بررسی موقوفات به نمونه های بسیار زیبا و جالبی برمی خوریم که نشان از روح لطیف انسانی و نگاه بلند واقفان با همت دارد. بی تردید مصارف تعیین شده در برخی وقفنامه ها بیانگر اندیشه بلند روح انسان دوستانه و نیت خیرخواهانه نیکوکارانی است که در هر دوره با تشخیص نیازهای اجتماعی زمان خود به وقف اموال و دارایی خویش اقدام کرده اند.
1- وقف برای مؤذن پرهیزکار و خوش صدا
2- وقف برای ارشاد و نصیحت مردم
3- وقف زمین برای احداث مسجد، حسینیه، تکیه، مهدیه و...
4- وقف برای اهدا و تلاوت قرآن کریم
5- وقف قرآن جهت تعلیم و تعلم
6- وقف بر جهاد در راه اسلام و مسلمانان
7- وقف بر صحافی کتاب های مسجد
8- وقف بر فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد(ص)
9- وقف بر کبوتران خانه خدا
10- احداث و ایجاد مکتبخانه ها برای آموزش و تعلیم معارف اسلامی
11- مخارج زوار قبور ائمه معصومین(ع)
12- وقف تأسیس کتابخانه
13- وقف برای صله ارحام
14- وقف بر تقسیم گردو بین بچه ها در مسجد برای تشویق آن ها به نماز
15- احداث و ایجاد مدارس علمیه
16- وقف به منظور باشکوه برگزار شدن مجالس مذهبی
17- وقف چاه ها و آب انبارها- قنات ها و چشمه ها
18- وقف جهت یخ برای سقاخانه
19- آزادی زندانیان
20- وقف برای روغن چراغ
21- وقف برای حیوانات
22- وقف برای نواختن آهنگ های دل انگیز و داستان سرایی برای بیماران بدخواب
23- وقف برای خرید کوزه
24- وقف برای اتاق های محل سکونت برای مسافران غریب
25- وقف برای خرید میوه های نوبری جهت فقرا
26- وقف برای پوشاک زنان مستحق
27- وقف برای احداث توالت عمومی
28- وقف برای تلقین میت و کفن میت
29- وقف بر مصالح عامه مردم
30- وقف شترهای مسافربر
31- وقف برای امرار ازدواج جوانان
32- وقف برای درختکاری
33- وقف سیل زدگان و زلزله زدگان
34- وقف بر پوشاک دانش آموزان بی بضاعت و کمک به فقرا
35- وقف ناشنوایان و نابینایان
36- وقف بر گُل کاری در بیمارستان برای انبساط خاطر بیماران و جهانگردان
37- وقف بر امور بهداشتی و پزشکی
38- وقف بر هزینه زندگی و تعلیم و تربیت اطفال یتیم بی بضاعت
39- وقف بر حرفه آموزی
جلوه های زیبای وقف و آثار ماندگار آن:
- وقف زمینه ساز و بستر ساز تحقق اهداف دین و مقاصد شریعت است. اگر دین را برنامه ای برای ارتقای ابعاد انسانی آدمی و تأسیس جامعه ای مطلوب بدانیم وقف پاره ای از آن برنامه برای نیل به آن اهداف است.
- وقف از یک طرف وسیله ای بسیار خوب برای ایجاد اُنس و الفت و همبستگی بین مسلمانان است و از طرف دیگر وسیله ای برای تألیف قلوب مردم غیر مسلمان می باشد.
- وقف جامعه را از آلودگی ها و ناخالصی ها پاک می کند و راه را برای تزکیه آن هموار می سازد.
- وقف سنت پسندیده و مصداق های مؤثر کارآفرینی یا کارگشایی اجتماعی است.
- ساختار وقف و کارکردهای نهاد وقف بر ساختار و کارکردهای نهادهای دیگر چون نهادهای علمی، پژوهشی، درمانی، اقتصادی، فرهنگی تأثیر مستقیم دارد وجود هزاران مدرسه، مسجد، درمانگاه، بیمارستان، حسینیه، کتابخانه، کاروانسرا، رباط، حمام، قنات، آب انبار، پل و غیره بهترین گواه و شاهد آن است.
- وقف نهادی است که از طریق آن می توان بخش قابل توجهی از مشکلات و تنگناهای جامعه را شناخت و اموال و دارایی های افراد نیکوکار را داوطلبانه در جهت رفع آن ها به کار بست.
- به جرأت می توان گفت وقف یکی از برترین و بادوام ترین مظاهر احسان و نیکوکاری به مردم و خدمت به همنوعان و کمک به مصالح جامعه و تنظیم امور فرهنگی و اقتصادی است.
- ابن بطویه می نویسد: روزی در یکی از کوچه های دمشق می گذشتم، غلام بچه ای را دیدم که از دستش یک کاسه چینی که در دمشق صحن نامیده می شود افتاد و شکست. مردم گرداگرد او جمع شدند، و غلام بچه بشدت ترسیده و غمناک بود و می ترسید که نزد ارباب خودش باز گردد. یکی از آن میان گفت غم مخور شکسته های کاسه را جمع کن ببریم پیش رئیس اوقاف ظروف، غلام خرده ها را جمع کرد و آن مرد همراه او پیش رئیس اوقاف مذبور رفت و پول ظروف را گرفت و به او داد.
- در لبنان موقوفه ای است که از عواید آن باید دو نفر هر روزه در بیمارستان ها بر بالین بیماران حاضر شوند و در حالی که با هم نجوا می کنند به طوری که مریضی صدای آن دو را بشنود این جملات را به صورت عادی رد و بدل می کنند می بینیم که از روز گذشته خیلی بهتر است، چشمانش را ببین قیافه اش را نگاه کن به گونه ای که بیمار صدای آن ها را بفهمد و با این تلقین معتقد شود که بیماری وی رو به بهبودی است و صحت یافتن او حتمی خواهد بود.
- صلاح الدین ایوبی در قلعه دمشق مراکزی را برای امداد به زنان شیرده وقفکرده بود. به این ترتیب که در آن جا دو ناودان تعبیه کرده بودند که هر هفته دو روز از یکی شیر و از دیگری آمیزه ای از آب و شکر می ریخت تا زنان شیردهی که با کمبود شیر روبرو بودند از آن ها استفاده کنند و برای نوزادان خود ببرند.
- فردی هم ملکی را وقف می کند که از درآمد آن برای طُمعه سگ های کور و خرید خشت لحد فقرا و حفر قبر برای آنان استفاده شود.
- با وقف، فرهنگ دینی در اماکنی همچون مساجد نهادینه می شود.
- به علت فساد زدایی تکاثر ثروت، وقف از تکاثر پیشگیری می کند در نتیجه توازن اجتماعی را به وجود می آورد.
- با گسترش عدالت اجتماعی از طریق وقف کارآمدی و موفقیت دین در جامعه تضمین می شود و از این طریق فرهنگ دینی بسط می یابد.
- آرامش روانی که برای واقفان پدید می آید به نوعی به سلامت روحی و اجتناب از گناه منجر می شود از این رو فرهنگ دینی توسعه پیدا می کند.
دلایل اصلی کمرنگ شدن وقف در سالهای معاصر و آسیب هایی که به وقف وارد شده:
1- تبین نکردن آثار وقف:
توجیه نبودن مسلمانان از ثمرات مهم وقف و موارد جدید مورد نیاز جامعه امروزی
2- ناآشنایی مردم با مسائل فقهی و شرعی وقف:
برای تصحیح روند وقف در جهان اسلام باید در درجه نخست به احکام فقهی مقید بود سپس از نهاد وقف به ویژه در عرصه سازماندهی مالی- اداری- حسابرسی- کیفیت مصرف و اطلاع رسانی شفاف بهره گرفت.
3- ایجاد نگرش منفی به وقف در بین ممالک اسلامی:
نگرش و دید نه چندان مثبت در سال های اخیر در کشورهای اسلامی نسبت به وقف پیدا شده که نگرش نیازمند بررسی بیشتر جوامع اسلامی است ولی وضعیت نهاد وقف در غرب بسیار مثبت است و بهره بسیار از این قبل می برنند.
4- کمبود تحقیقات و پژوهش ها:
تشویق دانشجویان به پژوهش های اختصاصی در وقف و هدایت کردن واقفان بسوی نیازهای جامعه- آموزش و پژوهش طلاب محترم حوزه های علمیه
5- ضعف در سیستم اطلاع رسانی:
ضعف در سیستم اطلاع رسانی آثار و عواقب منفی بسیاری در پی داشته که یکی از آن ها کاهش رغبت واقفان برای ایجاد موقوفات جدید شده است. اطلاع رسانی خوب و صحیح و به موقع هم می تواند در گسترش وقف و تشویق مردم به انجام این عمل صالح مؤثر باشد زیرا مردم باید از برکات دنیوی و اخروی وقف مطلع شوند.
6- از بین رفتن اصل موقوفات به خاطر دست اندازی سوداگران:
دست درازی افراد بی تعهد و بی ایمان که به فکر مال اندوزی و غارت اموال مردم هستند باعث شده بعضی از موقوفات فاقد وقفنامه در تصرف آن ها درآمده و تصرف شده.
7- توجیه نبودن مسلمانان درباره اهمیت وقف و نیاز مبرم به آن در دوران معاصر:
در این باره مبلغان و علماء آن طور که شایسته جایگاه و اهمیت وقف است به تبلیغ و ترویج فرهنگ وقف نپرداخته و حتی خودشان نیز اطلاعاتی در این زمینه ندارند.
8- آسیب ها در مدیریت وقف:
در شریعت وقف به مدیریت و اداره موقوفات اهتمام و توجه ویژه شده است زیرا اداره وقف در کیفیت و در وضعیت وقف بسیار مؤثر است. مدیر کارآمد و لایق، موقوفه هر چند غیر کارآمد را به اوج کارآمدی می رساند و برعکس اگر مدیری نالایق و غیرصالح باشد بهترین موقوفه را تبدیل به رقبه بی فایده و ناخوشایند می کند.
نکته آخر:
چندین آسیب در عرصه وقف قابل ذکر است که برخی از آن ها عبارتند از:
- عدم آشنایی با موازین قانونی و شرعی وقف
- عدم مراعات حقوق وقف و انفاق، وجود نهادهای موازی در اخذ خیرات و حسنات و عدم وجود نظارت بر عملکرد آنها
- فروش موقوفات در زمان اصلاحات ارضی و ابطال برخی اسناد وقفی
راهکارهای تبلیغ و ترویج وقف:
1- برگزاری نمایشگاه عکس
2- برگزاری نمایشگاه کتاب
3- مسابقه ی انشاء
4- دیوار نویسی
5- نمایشگاه خوشنویسی
6- پرسش و پاسخ
7- فیلم کوتاه معرفی موقوفه ها
8- اردوی یکروزه از موقوفات
9- مسابقه پیامک نویسی
10- مسابقه وبلاگ نویسی
11- شعر وقف
12- چاپ کتاب و شرح حال وقف کنندگان
13- نام گذاری یکی از میادین یا خیابان یا کوچه به نام وقف
14- همایش خیرین شهرستانی- استانی
15- نصب تندیس خیرین
16- نمایشگاه اسناد وقفی
17- کارت منزلت برای واقفین
18- جایزه واقف یابی
19- مسئولان و دست اندرکاران رسانه ها و جراید:
الف) جلب اعتماد عامه مردم به سنت نبوی و تاکید بر احساس مسئولیت بیشتر
ب) تشویق مردم به سرمایه گذاری روی اراضی موقوفه و پاک کردن اذهان مردم از نحوست تزریق شده به جامعه از ناحیه چپاولگران و متجاوزان موقوفات برای فراهم نمودن دست یازیدن خودشان به اموال موقوفه و جایگزین کردن قداست و کرامت های وقف در صورت برخورد مناسب و کماهوحقه.
ج) تاکید و سفارش به مستأجرین در پرداخت مال الاجاره واقعی موقوفات به مشابه املاک شخصی و بیان آخر و عاقبت سرنوشت موقوفه خواران
د) تبین ارزش های واقعی موقوفات، تبرکات و پشتوانه های دعای خیر مردم تا قیامت و باز بودن پرونده حسنات واقفین تا روز رستاخیز
هـ) ساخت فیلم های کوتاه و بلند آموزنده در باب وقف و ارزش های آن
20- وزارت فرهنگ و ارشاد:
الف) تشویق هنرمندان و انجمن های وابسته به ارشاد به ویژه انجمن نویسندگان و اهل قلم جهت پردازش به موضوعات مختلف وقف
ب) انجام مستمر کارهای تحقیقاتی و پژوهشی پیرامون فرهنگ وقف
21- حوزه علمیه:
الف) شناساندن فرهنگ وقف در جامعه از طریق مبلغان و اعزام مبلغان به شهرها و روستاها
ب) برگزاری دوره های آموزرشی روحانیون به ویژه طلاب مسائل و مقررات شرعی و قانونی وقف.
22- قوه قضائیه:
الف) در نظر گرفتن شعبه اختصاصی رسیدگی به پرونده های وقفی و تسریع در رسیدگی پرونده ها
ب) گذراندن دوره های آموزشی و موارد اختصاصی وقف توسط قاضی محترم متحمل رسیدگی به پرونده های اوقافی.
رسول خدا نظام وقف را در شهر مدینه برقرار کرد پس از این واقعه به پیروی از سنتی که از رسول اکرم(ص) باقی مانده بود وقف نقش بسزایی در عمران و آبادی شهرهای اسلامی ایفا کرد به این ترتیب وقف در جهان اسلام و همزمان با رسالت پیامبر گرامی اسلام تحقق پیدا کرد و متعاقب آن حضرت علی(ع) با عمران و آبادانی اراضی بایر و حفر چاه و ایجاد نخلستان تمامی ثمرات و منافع این اراضی را تحت عنوان وقف در جهت استفاده افراد مستمند قرار دادند و این روش و سیره پسندیده از طرف ائمه اطهار علیه السلام، علما، صالحین، افراد خیر و نیکوکار ادامه یافت.در ادیان الهی موضوع وقف و صدقه جاریه جایگاه خاصی داشته است و در طول تاریخ ایران روند ویژه ای را طی کرده در دوران حکومت های ایران در پیش از ظهور اسلام هم به مسئله وقف و نذر توجه می شد و به معابد و آتشکده ها از جمله آذر گشسب به عنوان نیاز و به صورت اموال و اشیا هدیه می شده است.
آریایی ها ساکن ایران از دوره باستان به تبعیت از آیین خود به انجام دادن کارهای نیک و به ویژه رسیدگی به بینوایان جامعه توجه کرده و برای نگهداری آتشکده های خود نذورات و موقوفاتی داشتند.
وقف در میان اقوام آریایی به سه صورت بوده است که هنوز هم کم و بیش در میان زرتشتیان رایج است. نخست آشوداد. آشو به معنای در راه دین و داد از فعل دادن و به معنای بخشیدن است و کلا معنی بخشش ملک، جامه و غذا در راه خدا می دهد. دوم نیاز که عبارت است از خریداری و تقدیم وسایل و لوازم به معابد و آتشکده ها مانند فرش، چراغ، و سوم گهنبار که عبارت است از جشن هایی که پس از مراسم دینی برگزار می شده و طی آن خوردنی و پوشیدنی میان نیازمندان تقسیم می شده است.
شواهدی متقن در دست است که می توان نتیجه گرفت که موقوفات در ایران باستان فقط متعلق به معابد و پرستشگاه ها بوده و مصارف دینی و مذهبی داشته است. همچنین از منابع قدیمی چنین استنباط می شود که وقف اموال به صورت ساختمان از دوران آل بویه و سلجوقیان بیشتر متداول شده است.
در عصر سلاجقه به ویژه در دوران حکومت ملک شاه 465 هجری قمری که اصفهان را بعنوان مقر حکومت انتخاب شده بود. شهر اصفهان توسعه یافت و وزیر دانشمند او یعنی خواجه نظام الملک بناهای زیادی را احداث و وقف امور خیریه کرد. از بناهای مهم آن عصر مسجد جامع فعلی شهر و مدرسه نظامیه است.
در ادوار بعدی تاریخ ایران مانند دوره تیموری هم به موضوع وقف توجه شده و به ویژه از موقوفات تیموری در خراسان بزرگ باید نام برد. غازان خان در شهرها و نقاط گوناگون تحت سلطه خود در ایران اماکن مذهبی و عمومی فراوانی ساخت و برای همه آن ها و حتی برای بیت المقدس و مشهد وقف کرد.
در دوره ایلخانیان است که به دست رشیدالدین فضل الله وزیر فرزانه ایلخانیان (مغول) موقوفات ربع رشیدی در تبریز بوجود آمد. در محله ای دارای سی هزار خانه، هزار و پانصد دکان، بیست و چهار کاروانسرا، تعدادی مسجد، مدرسه، حمام، باغ و چند کارخانه کاغذ سازی، رنگرز خانه و دار الضرب بود که پس از قتل وی توسط آخرین پادشاه ایلخانی ابوسعید بهادر در سال هشتم هجری قمری موقوفات ربع رشیدی با خاک یکسان و آثار و عرصه آن باقی ماند. در دوره عثمانی ساختن مجموعه های شهری منطبق با سنت وقف رایج می شود این مجموعه ها عام المنفعه شهری به دور هسته مسجد یا مدرسه، حمام، میدان و مجموعه های مراکز فعال شهری در بازارها تشکیل شد.
در دوره صفوی توجه به امور موقوفات بیشتر شد. در این دوره به ویژه شاهان صفوی خود امور موقوفه را تقویت می کردند و املاک و اموال بسیاری را به اماکن مذهبی و مورد احترام مانند آستانه مبارکه مشهد و قم و نیز اردبیل که آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی است وقف کردند. دو بنای موقوفه در اصفهان وجود دارد که در زمان شاه عباس در کنار بازار شهر وقف شد. این دو عمارت یکی دارالشفاء و دیگری کاروانسرای مسگران است. در دوران صفویه بخصوص دوره پادشاهی شاه عباس موقوفات رشد چشمگیری کرد و شاه عباس املاک خاصه خود را که شامل خانات، قیصریه، چهار بازار، حمامات بود به چهارده تقسیم و بر چهارده معصوم وقف کرد. در دوره صفوی در ایران 999 باب کاروانسرا ساخته اند که سیاح فرانسوی آن ها را مهمانخانه های مشرق زمین نام گذاری کرد.
بنابراین دوره صفویه اوج رواج تفکر مذهب شیعه در سرتاسر ایران بوده است. باید نقطه عطفی در فرهنگ وقف در ایران و اوج اعتلای این سنت حسنه دانست. شاهان صفوی که خود از پیشگامان وقف در ایران بوده اند آن چنان فرهنگ وقف را در میان مردم رایج ساختند که دیگر وقف مختص مالکان بزرگ و ثروتمندان نبود بلکه بیشتر مردم نیز بنا به وضع مال خود در این امر خیر شرکت می کردند.
اما متأسفانه از دوران صفوی به بعد یعنی زمانی که نفوذ فرهنگ بیگانه و رواج شیوه های تفکر غربی در نظام اداری و فرهنگی کشور بینش وقف سازندگی- کارایی- تحرک و مدیریت پیشین خود را در حد وسیعی از دست داد اما به سبب جهان بینی و اعتقاد مردم به دین مبین اسلام ریشه این اندیشه خیر به کلی خشک نشد و افراد نیکوکار و خیر و معتقد به وقف دارایی های خود قدم های مؤثری در عمران و آبادانی شهرها و شهر اصفهان به ویژه مکان های مذهبی و عام المنفعه برداشتند.
دوره قاجار که دوران تشکیل هسته اولیه تهران کنونی بشمار می آید نقش اساسی و غیرقابل انکار داشته است. در نظام سنتی قاجار اغلب نهادها مدنی حتی اگر دست اندرکاران حکومت بانیان آن بوده اند در قالب وقف و متکی به نظام استوار وقف عمل می کرده است. نظامی که از یک سو به صورت غیردولتی و از سوی دیگر پس از اجرای صیغه وقف به صورت غیر خصوصی عهده دار فعالیت هایی بوده است که اکنون در حیطه کار وزارتخانه ها و سازمان هایی چون آموزش و پرورش عالی- بهداشت و درمان- بهزیستی و تأمین اجتماعی مستمندان- راه و ترابری- نیرو- کشاورزی- ارشاد و تبلیغات اسلامی- حج و زیارت و حتی سازمان میراث فرهنگی است.
در دوره قاجار ثروتمندان برای رفع نیازهای مردم از طریق وقف اقدام می کردند مانند عیسی بیگلری مدارس- حمام- درمانگاه و دکان های بسیاری وقف نمود.
در دوره پهلوی ثروتمندان کمتر از طریق وقف به کمک نیازمندان می شتافتند. رضاشاه و محمدرضا شاه بسیاری از املاک موقوفه را بنام خود ثبت دادند و تأثیر بسیار زیادی در کمرنگ کردن این سنت حسنه وقف داشتند بخصوص قانون اصلاحات ارضی که موقوفات عام به افراد بدون مجوز شرعی فروخته شد و یا بسیاری از مردم از ترس این که املاک وقفی بدست عمال شاه نیافتد وقفنامه را مخفی نموده و به مرور زمان وقفنامه ها ناپدید و املاک وقفی به بوته فراموشی سپرده شد. رضا شاه بسیاری از املاک وقفی امام رضا(ع) را به بهانه تولیت آن ها بنام خود به ثبت رسانید سوء مدیریت و رواج موقوفه خواری در این دوره باعث شد اعتماد مردم کم بشود.
تبین وقف:
1-وقف در قرآن کریم:
در قرآن آیه ای که بر وقف و احکام آن بطور صریح دلالت کند وجود ندارد ولی دانشمندان مسلمان و مفسران قرآن کریم از کلیت برخی مفاهیم اخلاقی که در قرآن ذکر شده چنین دریافته اند که وقف مورد تأیید قرآن کریم است. زیرا اعمال خیر و صالح همواره در آیات شریف و نورانی آن ستوده شده و بطور عموم قرآن آن چه که بر انجام کارهای نیک و تشویق به آن دلالت داشته باشد بر وقف نیز دلالت می کند به تعبیر دیگر می توان گفت که روح وقف مورد تأیید قرآن کریم قرار گرفته است. در نهایت مواردی از اعمال صالح مانند صدقه- قرض الحسنه- تعاون- انفاق- کمک به همنوعان ذکر شده و به نوعی با روح وقف سازگاری دارد که به برخی از آن ها اشاره می شود.
(سوره کهف آیه 46) می فرماید: مال و پسران زیور زندگی دنیایند و نیکی های ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگار بهتر و از نظر امید نیز بهتر است. در سوره مومنون آیه 61 می فرماید: اهل ایمان آنانند که در کارهای نیک شتاب می ورزند و در انجام آن ها سبقت می جویند.
2- وقف در سیره عملی ائمه اطهار علیه السلام:
پیامبر اکرم(ص) می فرمایند: چند چیز است که بعد از مرگ مومن پاداش آن ها به او می رسد.
1- علمی که از خود به یادگار گذاشته است
2- فرزند صالحی که جانشین خوبی برای او باشد.
3- صدقه ای که در حال حیات خود انجام داده است (که همان وقف اموال است)
این حدیث شریفه سه نکته را بیان می کند.
الف) وقف اموال، ارزش علم و فرزند صالح در یک ردیف ذکر شده است.
ب) در طول تاریخ اسلام ارتباطی جدایی ناپذیر بین وقف اموال، دانش و فرزند صالح وجود داشته است.
ج) وقف اموال باعث دستیابی انسان به دانش و فرزند صالح می شود.
امیرالمؤمنین علی(ع) در یکی از وقفنامه هایش هدف خود را از وقف چنین بیان می دارد (به منظور جلب رضایت الهی تا به سبب آن مرا داخل بهشت برین فرماید و از آتش دورم دارد و آتش را از صورتم دور فرماید در روزی که صورت هایی سفیدند و صورت هایی سیاه)
در مناقب این شهر آشوب آمده است که علی(ع) در ینبع صد چشمه درآورد و برای حاجیان خانه خدا وقف فرمود و چاه هایی در راه کوفه و مکه حفر کرد و مسجد فتح را در مدینه و مسجدی را در مقابل قبر حمزه و در میقات و کوفه- بصره و آبادان بنا کرد آن حضرت در مدت 25 سال امامت خود به کارهای کشاورزی و باغداری مشغول بودند و از آن طریق املاک فراوانی را بدست می آوردند. آن امام بزرگوار غلات باغ ها را در راه خدا به صورت زکات و صدقه واجب یا مستحب انفاق می کردند و در آخر عمرشان همه باغ ها و مزارع را وقف کردند.
از آن حضرت روایت شده است که فرمودند «صدقه و حبس دو ذخیره هستند پس آن ها را برای روزگار خودش حفظ کنید».
از جمله موقوفات علی ابن ابی طالب(ع) می توان الاحمد- اربیه- اذنیه- لأستحن- بئر الملک- البغبیغه- البیضاء- یک خانه در محله بنی زریق مدینه- دیمه- ذات کمات- راعیه- عین أبی نیذر- عین موات- عین فاقه- عین ینبع- فقیرین- المهقیبه- وادی التری که صحرای وسیعی بین مدینه و شام است و دارای ده های بسیار می باشد نام برد.
امام صادق(ع) نیز فرمودند: هر کس از این جهان درگذرد پس از مرگ چیزی به او نمی رسد جز این که پیش تر سه چیز از خود باقی گذاشته باشند.
1- کار نیکی که اثرش پس از او باقی باشد (مثل وقف)
2- سنت حسنه ای که در میان مردم رواج داده باشد و بعد از او مردم به آن روش عمل کنند.
3- فرزند صالحی که برای او دعا کند.
پیامبر اکرم(ص) و خاندان آن حضرت مردم را به وقف تشویق می کردند. طبق احادیث معتبر و مدارک تاریخی از نخستین کسانی بودند که اقدام به وقف املاک شخصی خود کرده و آثار خیری بعنوان وقف برای اعقاب و طبقات بعد از خود به جای گذاشتند.
وقف (حوائط سبعه) نخستین وقف (صدقه جاریه) در اسلام است البته در صورتی که وقف مسجد قبا و مسجد النبی به حساب آورده نشود حوائط سبعه باغ های هفتگانه بودند عبارتند از: صافیه- بَرقه- دَلال- مَثیب- اعواف- هسنی- مشربه.
علاوه بر (حوائط سبعه) قلاع ثلاثه- کتیبه- ملیخ- سلاله و به نقلی فدک و ثلث وادی التری نیز از موقوفات پیامبر اسلام(ص) به شمار رفته است.
حضرت امام حسین(ع) نیز خانه ای را وقف کردند و فرمودند خانه را تخلیه کنید چون چیزی را که انسان وقف می کند از تصرف او بیرون می رود. خانه هم این گونه است وقتی وقف شد خود واقف هم نباید در آن تصرف کند.
در حدیث دیگر نیز آمده امام حسین(ع) زمین و اشیای دیگری را که ارث برده بود پیش از این که تحویل بگیرد وقف کرد.
حضرت موسی بن جعفر(ع) نیز زمینی را به همراه درخت های خرما- زمین- قنات- آب- آسیاب وقف نموده اند.
انواع وقف:
1- وقف عام:
اگر مصارف موقوفه مخصوص دسته یا طبقه معین نباشد آن را وقف عام گویند. مانند وقف بر فقرا- مدارس- مساجد وقف روضه خوانی امام حسین(ع)
وقف عام نیز به دو رویه عمل می شود:
الف) وقف انتفاعی: یعنی اگر واقف نظرش از وقفی که کرده تحصیل و بدست آوردن درآمد نباشد و استفاده از آن عامه باشد وقف انتفاعی گویند مثل وقف بر مسجد- ساختن پل- مدرسه و غیره.
ب) وقف منفعتی: یعنی منظور واقف از وقف مال یا اموال تحصیل یا بدست آوردن درآمد باشد و عناوین عامه دارد مثل وقف بر تعزیه داری امام حسین(ع)- اطعام- تهیه دارو به مستمندان که امین (ادارات اوقاف) یا متولی (کسی که در وقفنامه مشخص شده) وظیفه دارند برابر نیات واقف منافع و درآمد حاصل از موقوفه را به مصرف رساند.
2- وقف خاص:
وقفی است که برای شخص یا اشخاصی یا اولاد وقف شده است پس اگر وقف مختص گروهی معین باشد آن را وقف خاص گویند مانند وقف بر اولاد
حبس: حبس کردن یا وقف کردن اموال منقول و غیر منقول در همان عنوان و جهتی که مد نظر حابس است.
حبس دو نوع است:
1- حبس موقت: که حابس (کسی که اموال را حبس می کند) مدت حبس را مشخص کند.
2- حبس دائم: که حابس (کسی که اموال را حبس می کند) برای همیشه حبس کند که همان وقف است.
متولی: کسی است که اوصاف او در وقفنامه از طرف واقف مشخص گردیده و اداره امور موقوفه به عهده متولی می باشد.
کارکردهای سه گانه وقف:
1- کارکرد اجتماعی وقف:
سنت حسنه وقف یکی از مصادیق بارز احسان و غیر خواهی است که انسان با بهره گیری از تعالیم انبیاء آن را از دیرباز بنیان نهاده و در صحنه حیات اجتماعی به ودیعت گذارده است. روحیه تعاون اجتماعی و سبقت در خیرات در نهاد وقف عینیت می یابد و به عمل واقف مُهر ابدیت می زند در وقف دو بُعد خود دوستی و نوع دوستی انسان به منصه ظهور می رسد یکی از هنرهای اسلام به منظور نفوذ بیشتر کلامش در انسان استفاده از خود دوستی انسان (حب النفس) است که در آیات مختلف خطاب به انسان عنوان شده است در وقف نیز از بُعد خود دوستی انسان استفاده کرده و عضویت در این نهاد را راهی می داند که در آن نام انسان و مالکیت اموال و دارایی های او تا ابد تضمین می شود و در مواردی که مد نظر دارد عایدات آن به مصرف می رسد.
در بُعد اجتماعی وقف همچون چتری بزرگ سایه خود را بر سر تمام نیازمندان و محرومان می گستراند و جامعه را از فقر که عامل بسیاری از مفاسد اجتماعی، اخلاقی و سستی در ارکان دینی است نجات می دهد و امکان همزیستی مسالمت آمیز را در محیطی مملو از اخوت و حُسن ظن که زمینه ساز پیشرفت و تعالی جامعه خواهد شد فراهم می کند.
بُعد دوم اجتماعی نهاد وقف که از زیبایی بیشتری برخوردار است نوع دوستی- غیرخواهی و مردم گرایی است. در این بُعد بهترین روابط انسانی حاکم می شود و دیوارهای تنگ فرد پرستی و بی تفاوتی نسبت به زندگی دیگران فرو می ریزد این بعد وقف به قدری اهمیت دارد که به صرف مسلمانان محدود نمی شود و فقهایی همچون محقق حلی در کتاب (المختصر النافع) بهره مندی کافران ذمی را هم از موقوفات جایز دانسته و حتی وقف مال مسلمانان را خاص کافر بلا اشکال می داند.
نکته ظریف اجتماعی که به اهمیت وقف می افزاید این است که چون بهره برداری کنندگان از منافع و عایدات موقوفات مستقیما با واقف روبه رو نمی شود باعث هیچ گونه منت و تحقیری نخواهد شد و عزت افراد کاملا محفوظ مانده و محترم شمرده می شود.
قرآن کریم هم در سوره بقره با توجه به همین موضوع کمک مخفی به نیازمندان جامعه را افضل و ارجح دانسته در کشور ما اختصاص 10 درصد بیمارستان های بخش عمومی به بیمارستان های موقوفه از وسعت موقوفات در این زمینه حکایت دارد گفته می شود یکی از بزرگان ایران از راه قوچان عازم مشهد می شود و در میان راه سرمای سخت موجب تلف شدن عده ای می شود. او رقبه ای را برای خرید پوستین اختصاص می دهد که به زائران میان راه تحویل شود تا از سرما آسیب نبینند کمک به خانواده زندانیان- حتی زیبا سازی شهرها- مسجد- حسینیه- موقوفاتی به آن ها اختصاص داشته است می بینیم که بُعد اجتماعی وقف که در آن غیرخواهی نهفته است دامنه گسترده ای دارد.
2- کارکرد اقتصادی وقف:
شاید متداولترین نقش وقف را بتوان در رویکرد اقتصادی آن مشاهده کرد اگر چه این رویکرد با دیگر رویکردها بی ارتباط نیست اما نمونه موقوفاتی که در سیره پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) نیز وجود داشته بیشتر در این قالب قرار می گیرد.
در میان افراط و تفریط نظام سرمایه داری و کمونیستی، اسلام که دین عدالت و اعتدال است نظام اقتصادی برتری از جانب خداوند و مطابق فطرت و طبیعت بشر آورده است که نه ظلم و بی عدالتی رژیم سرمایه داری در آن دیده می شود و نه دیکتاتوری اقتصادی را با عبادت و سیاست پیوند داده است و با تربیت بسیار مؤثر خود محیطی اسلامی می سازد که بر خلاف محیط های مادی که تکاثر و اسراف ملاک برتری است و همه سعی می کنند همه چیز را به انحصار خود درآورند در محیط اسلام سادگی- غیرخواهی- ایثار و تعیم ثروت های اضافی شخصی از راه وقف- حبس- حبه- و غیره نه تنها ملاک برتری است بلکه عبات بزرگ نیز محسوب می شود از سوی دیگر سیاست اسلام بر کنترل- تعدیل و حفاظت از ثروت جامعه است به این ترتیب تمام راه هایی که منجر به سرمایه داری بودن کار می شود همه را کنترل کرده است و با گرفتن خمس و زکات و تشویق افراد به وقف از ثروتمندان و تقویت افراد ضعیف در برابر آن ها فاصله را بسیار کم کرده و در جامعه تعدیل ایجاد می کند. بر این اساس وقف در جامعه اسلامی ثروت مادی جامعه را تعدیل می کند.
وقف تبدیل مالکیت خصوص به نوعی مالکیت عمومی است که بسط آن از ابزار مهم دستیابی به تعادل اجتماعی است.
دولت اسلامی می تواند موقوفات را به گونه ای سازماندهی و جهت دهی کند که به عنوان یک منبع مالی بتوان از آن ها برای از بین بردن فقر و محرومیت- تأمین بهداشت و درمان آموزشی و پرورشی و ده ها مورد دیگر استفاده کرد و زمینه توسعه اقتصادی همراه با عدالت اجتماعی را فراهم سازد. درآمد موقوفات معمولا از راه اجاره است یعنی رقبات وقفی به اجاره داده و اجاره بهای آن ها عواید موقوفه محسوب می شود.
به هر حال فقر زدایی- کارآفرینی و تحقق عدالت اجتماعی اگر بخواهد پوششی فراگیر داشته باشد صرفا با اتکای به منابع دولت امکان پذیر نخواهد بود و راهی جز توجه جدی به راه حل های مردمی وجود ندارد.
۳- کارکرد فرهنگی وقف:
مهم ترین کارکرد وقف در جامعه اسلامی از گذشته های دور تا کنون کارکرد آموزشی و فرهنگی است. ابعاد آموزشی و فرهنگی وقف در جوامع اسلامی بسیار گسترده است وقف بعنوان یک منبع مستمر مالی مراکز علمی پشتوانه مردمی داشته است و چه بسیار مدارس و مراکز علمی در جهان اسلام از طریق وقف ایجاد و گسترش یافته اند و بسیاری از عالمان بزرگ با استفاده از درآمدهای اوقاف توانسته اند به مدارج علمی عالی برسند از طریق تقویت مالی مدارس اسلامی توسط وقف این مدارس توانستند در فرهنگ نظام تعلیم و تربیت اروپا تأثیر بگذارند. وقف پاسدار نشر معارف اسلامی است. استفاده از درآمدهای وقف برای ساخت مساجد- دانشگاه ها- خوابگاه های دانشجویی- تأسیس کتابخانه های عمومی- برگزاری کنگره جهانی حج- مجالس عزاداری ائمه(ع)- مسابقات قرآن کریم در سطح بین المللی از کارکردهای فرهنگی و آموزشی وقف می باشد. از طریق وقف مسلمانان توانسته اند از طریق مدارس دینی موقوفه بهترین شاهکارهای خود را به جهانیان معرفی کنند و علم و دانش آن ها را از طریق اوقاف گسترش و رواج یافته است.
هنگامی که پس از رحلت شیخ مفید زعامت و مرجعیت شیعه به شاگردان او سیدرضی و برادرش سید مرتضی که علامه حلی او را معلم شیعه خوانده است منتقل شد. هر دو عالم دینی مدتی مدیریت اوقاف را عهده دار بوده که این خود رویکرد فرهنگی نهاد وقف را بیشتر خاطر نشان می سازد.
امروزه در جمهوری اسلامی ایران عواملی از قبیل سازمان اوقاف و امور خیریه که اداره آن تحت نظر ولی فقیه نه تنها بر بُعد فرهنگی آن تأکید دارد بلکه آن را به ابعاد مختلف اقتصادی و اجتماعی هم تسری بیشتری بخشیده است. همچنین تصویب قوانین لازم در جهت احیای موقوفات- مراعات احکام وقف و مسائل شرعی آن ها و عمل دقیق به مفاد وقفنامه ها که اساسنامه چگونگی تحصیل درآمد و صرف آن ها موافق نظر واقف است موجب شده تا افراد خیر با اطمینان زیادتری در این امر مهم بطور گسترده مشارکت و بخشی از دارایی خود را بعنوان الباقیات الصالحات وقف مصالح جامعه اسلامی کنند.
مصارف موقوفات در ایران:
در بررسی موقوفات به نمونه های بسیار زیبا و جالبی برمی خوریم که نشان از روح لطیف انسانی و نگاه بلند واقفان با همت دارد. بی تردید مصارف تعیین شده در برخی وقفنامه ها بیانگر اندیشه بلند روح انسان دوستانه و نیت خیرخواهانه نیکوکارانی است که در هر دوره با تشخیص نیازهای اجتماعی زمان خود به وقف اموال و دارایی خویش اقدام کرده اند.
1- وقف برای مؤذن پرهیزکار و خوش صدا
2- وقف برای ارشاد و نصیحت مردم
3- وقف زمین برای احداث مسجد، حسینیه، تکیه، مهدیه و...
4- وقف برای اهدا و تلاوت قرآن کریم
5- وقف قرآن جهت تعلیم و تعلم
6- وقف بر جهاد در راه اسلام و مسلمانان
7- وقف بر صحافی کتاب های مسجد
8- وقف بر فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد(ص)
9- وقف بر کبوتران خانه خدا
10- احداث و ایجاد مکتبخانه ها برای آموزش و تعلیم معارف اسلامی
11- مخارج زوار قبور ائمه معصومین(ع)
12- وقف تأسیس کتابخانه
13- وقف برای صله ارحام
14- وقف بر تقسیم گردو بین بچه ها در مسجد برای تشویق آن ها به نماز
15- احداث و ایجاد مدارس علمیه
16- وقف به منظور باشکوه برگزار شدن مجالس مذهبی
17- وقف چاه ها و آب انبارها- قنات ها و چشمه ها
18- وقف جهت یخ برای سقاخانه
19- آزادی زندانیان
20- وقف برای روغن چراغ
21- وقف برای حیوانات
22- وقف برای نواختن آهنگ های دل انگیز و داستان سرایی برای بیماران بدخواب
23- وقف برای خرید کوزه
24- وقف برای اتاق های محل سکونت برای مسافران غریب
25- وقف برای خرید میوه های نوبری جهت فقرا
26- وقف برای پوشاک زنان مستحق
27- وقف برای احداث توالت عمومی
28- وقف برای تلقین میت و کفن میت
29- وقف بر مصالح عامه مردم
30- وقف شترهای مسافربر
31- وقف برای امرار ازدواج جوانان
32- وقف برای درختکاری
33- وقف سیل زدگان و زلزله زدگان
34- وقف بر پوشاک دانش آموزان بی بضاعت و کمک به فقرا
35- وقف ناشنوایان و نابینایان
36- وقف بر گُل کاری در بیمارستان برای انبساط خاطر بیماران و جهانگردان
37- وقف بر امور بهداشتی و پزشکی
38- وقف بر هزینه زندگی و تعلیم و تربیت اطفال یتیم بی بضاعت
39- وقف بر حرفه آموزی
جلوه های زیبای وقف و آثار ماندگار آن:
- وقف زمینه ساز و بستر ساز تحقق اهداف دین و مقاصد شریعت است. اگر دین را برنامه ای برای ارتقای ابعاد انسانی آدمی و تأسیس جامعه ای مطلوب بدانیم وقف پاره ای از آن برنامه برای نیل به آن اهداف است.
- وقف از یک طرف وسیله ای بسیار خوب برای ایجاد اُنس و الفت و همبستگی بین مسلمانان است و از طرف دیگر وسیله ای برای تألیف قلوب مردم غیر مسلمان می باشد.
- وقف جامعه را از آلودگی ها و ناخالصی ها پاک می کند و راه را برای تزکیه آن هموار می سازد.
- وقف سنت پسندیده و مصداق های مؤثر کارآفرینی یا کارگشایی اجتماعی است.
- ساختار وقف و کارکردهای نهاد وقف بر ساختار و کارکردهای نهادهای دیگر چون نهادهای علمی، پژوهشی، درمانی، اقتصادی، فرهنگی تأثیر مستقیم دارد وجود هزاران مدرسه، مسجد، درمانگاه، بیمارستان، حسینیه، کتابخانه، کاروانسرا، رباط، حمام، قنات، آب انبار، پل و غیره بهترین گواه و شاهد آن است.
- وقف نهادی است که از طریق آن می توان بخش قابل توجهی از مشکلات و تنگناهای جامعه را شناخت و اموال و دارایی های افراد نیکوکار را داوطلبانه در جهت رفع آن ها به کار بست.
- به جرأت می توان گفت وقف یکی از برترین و بادوام ترین مظاهر احسان و نیکوکاری به مردم و خدمت به همنوعان و کمک به مصالح جامعه و تنظیم امور فرهنگی و اقتصادی است.
- ابن بطویه می نویسد: روزی در یکی از کوچه های دمشق می گذشتم، غلام بچه ای را دیدم که از دستش یک کاسه چینی که در دمشق صحن نامیده می شود افتاد و شکست. مردم گرداگرد او جمع شدند، و غلام بچه بشدت ترسیده و غمناک بود و می ترسید که نزد ارباب خودش باز گردد. یکی از آن میان گفت غم مخور شکسته های کاسه را جمع کن ببریم پیش رئیس اوقاف ظروف، غلام خرده ها را جمع کرد و آن مرد همراه او پیش رئیس اوقاف مذبور رفت و پول ظروف را گرفت و به او داد.
- در لبنان موقوفه ای است که از عواید آن باید دو نفر هر روزه در بیمارستان ها بر بالین بیماران حاضر شوند و در حالی که با هم نجوا می کنند به طوری که مریضی صدای آن دو را بشنود این جملات را به صورت عادی رد و بدل می کنند می بینیم که از روز گذشته خیلی بهتر است، چشمانش را ببین قیافه اش را نگاه کن به گونه ای که بیمار صدای آن ها را بفهمد و با این تلقین معتقد شود که بیماری وی رو به بهبودی است و صحت یافتن او حتمی خواهد بود.
- صلاح الدین ایوبی در قلعه دمشق مراکزی را برای امداد به زنان شیرده وقفکرده بود. به این ترتیب که در آن جا دو ناودان تعبیه کرده بودند که هر هفته دو روز از یکی شیر و از دیگری آمیزه ای از آب و شکر می ریخت تا زنان شیردهی که با کمبود شیر روبرو بودند از آن ها استفاده کنند و برای نوزادان خود ببرند.
- فردی هم ملکی را وقف می کند که از درآمد آن برای طُمعه سگ های کور و خرید خشت لحد فقرا و حفر قبر برای آنان استفاده شود.
- با وقف، فرهنگ دینی در اماکنی همچون مساجد نهادینه می شود.
- به علت فساد زدایی تکاثر ثروت، وقف از تکاثر پیشگیری می کند در نتیجه توازن اجتماعی را به وجود می آورد.
- با گسترش عدالت اجتماعی از طریق وقف کارآمدی و موفقیت دین در جامعه تضمین می شود و از این طریق فرهنگ دینی بسط می یابد.
- آرامش روانی که برای واقفان پدید می آید به نوعی به سلامت روحی و اجتناب از گناه منجر می شود از این رو فرهنگ دینی توسعه پیدا می کند.
دلایل اصلی کمرنگ شدن وقف در سالهای معاصر و آسیب هایی که به وقف وارد شده:
1- تبین نکردن آثار وقف:
توجیه نبودن مسلمانان از ثمرات مهم وقف و موارد جدید مورد نیاز جامعه امروزی
2- ناآشنایی مردم با مسائل فقهی و شرعی وقف:
برای تصحیح روند وقف در جهان اسلام باید در درجه نخست به احکام فقهی مقید بود سپس از نهاد وقف به ویژه در عرصه سازماندهی مالی- اداری- حسابرسی- کیفیت مصرف و اطلاع رسانی شفاف بهره گرفت.
3- ایجاد نگرش منفی به وقف در بین ممالک اسلامی:
نگرش و دید نه چندان مثبت در سال های اخیر در کشورهای اسلامی نسبت به وقف پیدا شده که نگرش نیازمند بررسی بیشتر جوامع اسلامی است ولی وضعیت نهاد وقف در غرب بسیار مثبت است و بهره بسیار از این قبل می برنند.
4- کمبود تحقیقات و پژوهش ها:
تشویق دانشجویان به پژوهش های اختصاصی در وقف و هدایت کردن واقفان بسوی نیازهای جامعه- آموزش و پژوهش طلاب محترم حوزه های علمیه
5- ضعف در سیستم اطلاع رسانی:
ضعف در سیستم اطلاع رسانی آثار و عواقب منفی بسیاری در پی داشته که یکی از آن ها کاهش رغبت واقفان برای ایجاد موقوفات جدید شده است. اطلاع رسانی خوب و صحیح و به موقع هم می تواند در گسترش وقف و تشویق مردم به انجام این عمل صالح مؤثر باشد زیرا مردم باید از برکات دنیوی و اخروی وقف مطلع شوند.
6- از بین رفتن اصل موقوفات به خاطر دست اندازی سوداگران:
دست درازی افراد بی تعهد و بی ایمان که به فکر مال اندوزی و غارت اموال مردم هستند باعث شده بعضی از موقوفات فاقد وقفنامه در تصرف آن ها درآمده و تصرف شده.
7- توجیه نبودن مسلمانان درباره اهمیت وقف و نیاز مبرم به آن در دوران معاصر:
در این باره مبلغان و علماء آن طور که شایسته جایگاه و اهمیت وقف است به تبلیغ و ترویج فرهنگ وقف نپرداخته و حتی خودشان نیز اطلاعاتی در این زمینه ندارند.
8- آسیب ها در مدیریت وقف:
در شریعت وقف به مدیریت و اداره موقوفات اهتمام و توجه ویژه شده است زیرا اداره وقف در کیفیت و در وضعیت وقف بسیار مؤثر است. مدیر کارآمد و لایق، موقوفه هر چند غیر کارآمد را به اوج کارآمدی می رساند و برعکس اگر مدیری نالایق و غیرصالح باشد بهترین موقوفه را تبدیل به رقبه بی فایده و ناخوشایند می کند.
نکته آخر:
چندین آسیب در عرصه وقف قابل ذکر است که برخی از آن ها عبارتند از:
- عدم آشنایی با موازین قانونی و شرعی وقف
- عدم مراعات حقوق وقف و انفاق، وجود نهادهای موازی در اخذ خیرات و حسنات و عدم وجود نظارت بر عملکرد آنها
- فروش موقوفات در زمان اصلاحات ارضی و ابطال برخی اسناد وقفی
راهکارهای تبلیغ و ترویج وقف:
1- برگزاری نمایشگاه عکس
2- برگزاری نمایشگاه کتاب
3- مسابقه ی انشاء
4- دیوار نویسی
5- نمایشگاه خوشنویسی
6- پرسش و پاسخ
7- فیلم کوتاه معرفی موقوفه ها
8- اردوی یکروزه از موقوفات
9- مسابقه پیامک نویسی
10- مسابقه وبلاگ نویسی
11- شعر وقف
12- چاپ کتاب و شرح حال وقف کنندگان
13- نام گذاری یکی از میادین یا خیابان یا کوچه به نام وقف
14- همایش خیرین شهرستانی- استانی
15- نصب تندیس خیرین
16- نمایشگاه اسناد وقفی
17- کارت منزلت برای واقفین
18- جایزه واقف یابی
19- مسئولان و دست اندرکاران رسانه ها و جراید:
الف) جلب اعتماد عامه مردم به سنت نبوی و تاکید بر احساس مسئولیت بیشتر
ب) تشویق مردم به سرمایه گذاری روی اراضی موقوفه و پاک کردن اذهان مردم از نحوست تزریق شده به جامعه از ناحیه چپاولگران و متجاوزان موقوفات برای فراهم نمودن دست یازیدن خودشان به اموال موقوفه و جایگزین کردن قداست و کرامت های وقف در صورت برخورد مناسب و کماهوحقه.
ج) تاکید و سفارش به مستأجرین در پرداخت مال الاجاره واقعی موقوفات به مشابه املاک شخصی و بیان آخر و عاقبت سرنوشت موقوفه خواران
د) تبین ارزش های واقعی موقوفات، تبرکات و پشتوانه های دعای خیر مردم تا قیامت و باز بودن پرونده حسنات واقفین تا روز رستاخیز
هـ) ساخت فیلم های کوتاه و بلند آموزنده در باب وقف و ارزش های آن
20- وزارت فرهنگ و ارشاد:
الف) تشویق هنرمندان و انجمن های وابسته به ارشاد به ویژه انجمن نویسندگان و اهل قلم جهت پردازش به موضوعات مختلف وقف
ب) انجام مستمر کارهای تحقیقاتی و پژوهشی پیرامون فرهنگ وقف
21- حوزه علمیه:
الف) شناساندن فرهنگ وقف در جامعه از طریق مبلغان و اعزام مبلغان به شهرها و روستاها
ب) برگزاری دوره های آموزرشی روحانیون به ویژه طلاب مسائل و مقررات شرعی و قانونی وقف.
22- قوه قضائیه:
الف) در نظر گرفتن شعبه اختصاصی رسیدگی به پرونده های وقفی و تسریع در رسیدگی پرونده ها
ب) گذراندن دوره های آموزشی و موارد اختصاصی وقف توسط قاضی محترم متحمل رسیدگی به پرونده های اوقافی.
![[-]](http://www.flashkhor.com/forum/images/collapse.gif "[-]")
