چگونگي پيدايش تمبر دولتي (عصر ناصري)

[ᵖᵃʳᶰᶤᵃᶰ]

دوران سلطنت ناصرالدين شاه که مصادف با رقابت شديد دولتهاي بريتانيا و روسيه در ايران بود بر اهميت ايران زمين به مثابه پل ارتباطي ميان شرق و غرب بيشازپيش افزود و اين گستره باستاني را مطمع نظر کشورهاي اروپايي قرار داد. در آن روزگار شاه جوان که به نوگرايي اهميت ميداد، ليک مايل نبود در راه آن ذرهايي از قدرت خويش بکاهد رويکردي به انجام اصلاحات را آغاز کرد. انجام اين اصلاحات به دليل عدم آمادگي جامعه ايران و استبداد و خفقان حاکم بر جامعه تنها به صورت روبنايي اعمال گشت و پس از مدت زمان اندکي جذب جامعه سنتي گرديد. در اين ميان البته دگرگونيهايي در وضعيت اداري پديد آمد و جهت ايجاد تشکيلات پستي جديد به منظور برقراري ارتباطات سريعتر ميان ايالات و ولايات داخلي و دستگاه حکومتي و تنظيم وضعيت مالياتگيري و همچنين ايجاد روابط دقيقتر ميان دولتهاي خارجي و کشور ايران، چاپ تمبر به سبک اروپايي انجام شد. البته اين اقدام نخست متأثر از ايجاد تشکيلات پستي جديد در امپراطوري عثماني که از ديرباز روابط تجاري قوي و گستردهاي با ايران داشت صورت گرفت به ويژه آن که اين کشور به دليل سابقه همجواري با ايران و نيز تعلق خاطر ايرانيان به زيارت عتبات، مکه معظمه و مدينه منوره از کانونهاي مهم سياحتي، تجارتي آن عصر به شمار ميآمد. .

اين اصلاحات در امپراطوري عثماني از تاريخ 1280ه.ق/1863م صورت گرفت و عليالخصوص ساکنان بخشهاي جنوبي ايران زمين از سالها قبل به دليل فعاليتهاي خارجيان در نواحي خليج فارس به ويژه بازرگانان انگليسي با سامانه و تشکيلات پستي انگلستان در هندوستان آشنا بوده و با ايجاد دفاتر پستي کمپاني هند شرقي در بنادر خليج فارس از جمله بندرعباس و بوشهر، با استفاده از تمبر در محمولات پستي آشنا شده بودند و بازرگانان ايراني نيز طبق ضوابط از اين خدمات استفاده ميکردند. جمعآوري و ارسال مکاتيب و مرسولات به گونهاي منظم و مستمر هفتهاي يکبار ميان کليه بنادر خليج فارس با تمبرهاي مستعمراتي هند و انگليس (کمپاني هند شرقي) صورت ميگرفت.

آشنايي ايرانيان با جوامع مختلف اروپايي به ويژه محصلين که از خارج کشور به ايران باز ميگشتند و تدوين نوشتهها و سفرنامههاي ايرانيان ساکن خارج کشور که به منظور آگاهي شاه، به حضور وي تقديم ميشد و يا آن بخش از نوشتهها که پس از بازگشت به ميهن بازگو ميگرديد همه و همه دست به دست هم داد تا ناصرالدين شاه تصميم به انجام اصلاحاتي در امور اداري بگيرد. مهمترين اين اصلاحات شامل: 

1. اعزام محصلين ايراني به اروپا
2. استفاده از افراد تحصيلکرده و جوان در اداره امور کشور
3. احداث خطوط تلگراف
4. تهيه اوراق دولتي مخصوص با نشان شيروخورشيد
5. ايجاد راههاي جديد پستي 
6. ايجاد چاپارخانهها
7. گسترش کاروانسراها
8. تهيه و به کار بردن تمبر در تشکيلات پستي 1

به دنبال تصميم جدي ناصرالدين شاه به منظور مدون کردن پست ايران، حسنعليخان اميرنظام گروسي، وزيرمختار ايران در پاريس به علت معاشرت با امپراطور ناپلئون سوم و ارتباط با رجال فرانسوي به ايران احضار شد و از او خواسته شد تا با کارشناسان وزارت پست و ضرابخانه فرانسه و متخصصان تهيه کليشه و چاپ تمبر ارتباط برقرار کند تا کليشهاي براي ايجاد اولين تمبر پستي در ايران تهيه کند. چنانچه از نامههاي قبلي اميرنظام به ناصرالدين شاه بر ميآيد، ايران براي برقراري ارتباط صحيح با دولت فرانسه نياز فوري به استفاده از تمبر در تذکرهها داشت بنابراين اميرنظام در اوايل سال 1282ه.ق با بعضي از اعضاي سفارت از جمله با حاجي محسنخان سرتيپ ، نايباول سفارت به تهران آمد و پس از دريافت دستورات کافي جهت وضع سرويسهاي جديد پستي و تهيه تمبر مناسب براي استفاده در مراسلات پستي ايران، مجدداَ در آخر شوال همان سال به فرانسه بازگشت. 2 

بدينترتيب حاجي محسنخان سرتيپ در سال 1275ه.ق با درجه سرهنگي و نايب اول سفارت همراه با حسنعلي خان اميرنظام گروسي به پاريس رفت و در آنجا با دستور اميرنظام عامل اجراي برنامه تهيه تمبر براي پست ايران گشت. او همراه با حکيمالملک و محمدحسنخان صنيعالدوله (اعتمادالسلطنه بعدي) پس از ورود به پاريس مستقيماَ با خبرگان وزارت پست و ساير موسسات مربوط به تهيه تمبر پست ايران در کشور فرانسه مثل ضرابخانه، براي تهيه طرح مناسب وارد مذاکره شد. 3

اين هيأت ايراني پس از بررسيهاي فراوان سرانجام با کليشههايي که توسط آقاي آلبرت بار (Bar) کارمند ضرابخانه پاريس تهيه شده بود، به علت تجانس بيش از حد طرح و زمينه شرقي آن که الهام گرفته از شيروخورشيد و طرحهاي قديمي باستاني ايراني بود، موافقت کرد. 4

پس از آوردن کليشهها و نمونههاي بار به ايران جريان استفاده از تمبر پست در مراسلات باز هم به علتي نامعلوم حدود يکسال و نيم به بوته فراموشي سپرده شد تا اين که بالأخره در سال 1285 ه.ق پس از تغييرات جزئي در کليشهها چاپ و تکثير و توزيع تمبرها به مسؤلان چاپارخانهها داده شد و بدينترتيب از سال 1285 ه.ق استفاده تمبر در مراسلات پستي به تقليد از ممالک اروپايي ـ به صورت ناقص ـ در ايران رواج يافت. 5

تمبرهايي که در اين سال ميان ماموران پستي و نايبهاي چاپارخانهها توزيع گرديد بعدها به تمبر باقري معروف شد که شايد مأخوذ از محل چاپ يا توزيع باشد. ظرف مدت اندکي اين تمبرهاي باقري در شهرهاي تبريز، ميانه، زنجان، قزوين و تهران مورد استفاده قرار گرفت.

بدينترتيب پست ايران که پس از برکناري شهابالملک در سال 1283ه.ق به عهده محمدناصرخان ظهيرالدوله وزير دربار و ايشيک آغاسيباشي ناصرالدين شاه واگذار شده بود پس از اندکي به دليل عدم توانايي و فرصت کافي محمدناصرخان به ميرزاتقيخان نامي که معروف به چاپارچيباشي بود محول شد اما در مدت مديريت او اوضاع پست آشفته شد ولي بار ديگر در سال 1286ق جان تازهاي يافت. مبلغ اين تمبرها پنج شاهي بود که جهت استفاده در روي يک پاکت حاوي نامه و يک ريال براي پاکتي حاوي 2 نامه تا 5 نامه اخذ ميشد. 6