امتیاز موضوع:
  • 1 رأی - میانگین امتیازات: 5
  • 1
  • 2
  • 3
  • 4
  • 5

ساختارقضایی در دوره صفویه

#1
ساختارقضایی در دوره صفویه
سازمان حکومتی صفویان در آغاز آمیختاری از ساختار رده‌بندی صوفیان و ساختار سنتی پادشاهی در ایران بود.
صفویه
به این روی که در بالای هرم نیرو شاه جای داشت که هم آدم نخست فرمان‌روایی و هم مرشد کامل بود و پس از او وکیل یا وکیل نفس نفیس همایون بود. وکیل دارای نقش وزیر اعظم (رییس دیوان‌سالاری) بود و هم میانجی بین مرشد کامل و صوفیان. در ساختار نظامی ایل‌های قزلباش نیز رده‌بندی ایلی صوفیانه وجود داشت. اما دیوان‌سالاری فرمان‌روایی بر اساس ساختارهای کهن ایرانی کار می‌کرد چرا که قزلباشان از آغاز در کارهای دیوانی نقش چندانی نداشتند. نقش شاه به عنوان مرشد پس از جنگ چالدران سست شد و این کار در زمان شاه تهماسب یکم و شاه محمد خدابنده و شاه عباس ادامه یافت، به آرامی نقش باورهای صوفیان در ساختار فرمان‌روایی کاهش یافت به گونه‌ای که ردهء وکالت به کلی از میان رفت و بسیاری از اختیارهای مقام‌های صوفی به مقام‌های دیوانی داده شد. کارهای عامدانه و هوشمندانه شاه تهماسب یکم و شاه عباس یکم در کاهش باورهای صوفیانه، برای کنترل کردن خودسری‌های سران قزلباش در این روند نقش بسیاری داشت. در زمان شاه عباس یکمقاجارها تقریباً پایدار ماند. در این ساختار فرمانروایی، شاه در نوک هرم نیرو جای دارد. فرمان‌های او قانون شمرده می‌شود و کسی حق مخالفت با او را ندارد. وزیر اعظم بالاترین مقام اجرایی پس از شاه است و ریاست سازمان دیوانی را بر دوش دارد. وی میانجی دولتیان و شاه است. گزارش‌هایی که از دیوان‌ها و سازمان‌ها برای شاه فرستاده می‌شوند، نخست توسط وی خوانده می‌شود و در صورت خواست وی به آگاهی شاه می‌رسد. در مورد شاهان صفوی پس از شاه عباس یکم باید یادآور شد که از کارهای مهم وزیر اعظم جلوگیری از رسیدن خبرها و گزارش‌های ناراحت‌کننده به شاه بود! خانهء وزیر اعظم به طور معمول نزدیک کاخ شاه بود تا در صورت نیاز به گرفتن دیدگاه شاه در رای‌گیری به تندی بتواند به شاه برسد.
ویرایش ساختار قضایی
در دوران صفوی مذهب غالب ایرانیان شیعه اثنا عشری بودو قضا بر اساس تعالیم این مذهب بود.
صفویان در اجرای سیاست قضایی خود دادرسی در ایران را به دو بخش شرعی و عرفی تقسیم میکردند دیوان بیگی در مقام وزیر دادگستری بر دادگاههای عرفی و صدرالصدور در مقام فقه شیعی منصوب شاه بر دادگاههای شرعی ریاست داشتند.
در قریب به اتفاق محاکمات مدنی و حقوق خصوصی،محاکمات بر مدار شرع میگذشت و صدرالصدور حکم شرع ایالات و ولایات را به نمایندگی خود به نام نایب الصدر منصوب میکرد. قدرت صدرالصدور بسته به آن شاهی که سرکار بود فرق میکرد در بعضی ادوار قدرتشان خیلی زیاد بود و د ربعضی موارد کم میشد.
در این ساختار فرمانروایی، شاه در نوک هرم نیرو جای دارد. فرمان‌های او قانون شمرده می‌شود و کسی حق مخالفت با او را ندارد. وزیر اعظم بالاترین مقام اجرایی پس از شاه است و ریاست سازمان دیوانی را بر دوش دارد
شاه عباس اول که خیلی سنگدل و خشن با سران دولت رفتار مینمود با مردم عادی بسیار ملایم و مهربان بود و به انصاف و عدل عمل میکرد.
شاه عباس برای عرفی کردن بیشتر نهاد دادرسی پس از مرگ صدر (میرزا رضی الدین محمد اصفهانی) دیگری را بجای وی منصوب نکرد و از آن تاریخ به بعد تمام امور قضایی کشور زیر نظر دیوان بیگی بدون مداخله صدر اداره میشد تا انکه نبیره وی شاه صفی منصب صدرالصدور را احیا نمود و برای تضعیف آن به تقسیم وظایف بین این دو نفر بنام صدر خاصه و صدر عامه(صدر ممالک)مبادرت میورزید.
مقامات عرفی و شرعی:
از میان دولتهای مختلف در طول تاریخ ایران پس از اسلام تا سال ٥٧هجری،دولت صفوی بیشترین توفیق را در تمرکز کردن امر قضاوت در دست دولت داشت.شاهان صفوی مذهب تشییع را مذهب رسمی در کشور اعلام کردند و رسمأ دو نظام دادگاهی متفاوت و مجزا داشتند:اول دادگاههای حکومتی(دادگاههای عرف) تحت نظارت وزیر قضایی غیر مذهبی(دیوان بیگی) و دوم دادگاههای اسلامی(شرع) تحت نظارت شرع (معروف به صدر). این تمایز کم وبیش در ایران تا به قدرت رسیدن رضاشاه پهلوی که در اوایل سلطنت او علی اکبر داور نظام جدید قضایی در ایران را پایه گذاری کرد حفظ شد.
قضات محاکم عرف که رأی خود را به نام شاه وقت صادر میکردند بخصوص در دوران سلطنت شاه عباس کبیر. شاه حوزه حوزه قضایی خود را گسترش داد بطوریکه روحانیون از مداخله در اموری که در محدوده قضاوت دادگاههای دولتی بود بطور رسمی ممنوع بودند.در طول سلطنت صفوی، به لحاظ نظری حتی حاکمان مذهبی در موضوعات قضایی قدرت نهایی نداشتند.شاه در دیوان سالاری مرکزی خود یک اداره دیوان بیگی داشت که معادل وزیر قضایی ترجمه میشود.
صفویه
1- دیوان بیگی: مهمترین ناظر امور قضایی کشور دیوان بیگی بود او شخصیت مذهبی نبود و مرجع نظم مردم نسبت به کلیه اعمال دولت بود و رسیدگی به جنایات،اجرای احکام،وصول شکایات مردم از مأمورین دولتی و ارجاع آن به مراجع صالح و همچنین تقدیم شکایات مردم از مقامات عالیه به شاه را بعهده داشت.رسیدگی به احداث اربعه –که عبارت از قتل تجاوز به ناموس ، ایرادجرح و دزدی باشد با مقام دیگری بود که جنبه روحانی نداشت بلکه در ردیف امرای بزرگ مملکت شمرده می شد. که اورا دیوان بیگی(رئیس مجلس دادرسی) می گفتند که این لقب در دوره قاجاریه به امیر دیوان تغیر یافت. رسیدگی به احداث اربعه وصدور رای با صدر بود که در حضور دیوان وبه اتفاق او انجام می شد. طرح دعوا در جرائم مزبور و تنفیذ حکم درشان دیوان بیگی بود وحکام شرع نمی توانستند به طور مستقیم به آنها رسیدگی نمایند.
هر دو صدر (خاصه و عامه )یک مقام رسمی بود که وجه دولتی و هم وجه روحانی و دینی داشت. هر دو صدر به مشابه حکام شرعی و مراجع دینی به همراه قاضی عرفی دیوان بیگی همه هفته ها روزهای شنبه و یکشنبه در کشیک خانه عالی پو در پایتخت کشور اصفهان برای شنیدن شکایات و مراجعات به دیوان می نشستند.مقامات قضایی و مذهبی استانها و شهرستانها را صدر الممالک تعیین میکرد.با این همه انتخاب قضات ایالتی منوط به تصویب شخص شاه بود در نهایت چون هم پرداخت هزینه های شخصی و جمعی قضات و هم عزل و نصب و تشویق یا توبیخ آنها منوط به اداره شاه بود ،در حقیقت امر دادرسی و سازمان قضایی کشور نیز در عصر صفوی همانند موسسه های اداری،نظامی و مالی به شیوه متمرکز تحت نظارت و کنترل شاه اداره میشد.
2- صدرخاصه : بزرگترین مقام کشوری پس از وزیـراعظم صدر خاصه بود رسیـدگی به دعاوی شرعی که کمترین ارتباطی با دستگاه سلطنتی داشت منــحصراً در صلاحیت او بود . او هفتـه ای 4 روز در تـالار مخصوص دیوان بیگی در کشیک خانه دولتی می نشست و پس از استماع دعاوی طرفین و شهادت شهود آنها به صدور احکام شرعی می پرداخت که دیوان بیگی آنها را مهر می کرد . او نماینده شرع در دیوان عدالت ومسوٌل اداره اوقاف شاهی بود.وحکام شرع قسمتی از شهرهای مرکزی , شرقی وشمالی ایران را نیز تعین می کرد.
3-صدر عامه : برای رسیدگی به دعاوی وحقوق عامه مردم واشراف برموقوفاتی که عامه مردم وقف کرده باشند ماموریت داشت. اونیز به هنگام دادرسی درکشیک خانه دولتی حضور می یافت وبه پرونده های شرعی که خارج ازصلاحیت صدر خاصه از یک سوی و قاضی اصفهان از سوی دیگر بوده رسیدگی می کرد .این شکایات معمولاٌ خارج از اصفهان ریشه داشت هم از اینرو به صدر عامه <صدرممالک>می گفتند.وحاکمان شرع در ولایات آذربایجان ،فارس ،عراق و خراسان رامعین می کرد. در مقابل صدر عامه، صدر خاصه وجود داشت که وظایف مشابه صدر عامه را در قلمرو ولایات خاصه پادشاهی انجام میداد.
در قریب به اتفاق محاکمات مدنی و حقوق خصوصی،محاکمات بر مدار شرع میگذشت و صدرالصدور حکم شرع ایالات و ولایات را به نمایندگی خود به نام نایب الصدر منصوب میکرد
4-شیخ الاسلام اصفهان: دعاوی شرعی وامور حسبیه ازجمله طلاق شرعی وضبط مال غایب و یتیمم در محضر اوبه انجام می رسید.
5-قاضی اصفهان: رسیدگی به دعاوی شرعی عامه مردم اصفهان با قاضی مخصوص آن شهر بود که پس از صدر عامه وصدر خاصه سومین مقام روحانی ایران متقلد بود.صلاحیت قاضی اصفهان که مستقیماٌ شاه اورا منصوب می کرددرکتاب تذکره الملوک چنین گفته: هردعوایی که قاضی شرعی حکم آنرا می نویسد دیوانیان اجرا وحق رابه من له الحق می رساند. این منصب در اوایل سلطنت شاه سلطان حسین صفوی در اختیار محمد باقر محلی-شیخ الاسلام اصفهان بود وبعدازبه شیخ جعفر گلپایگانی رسید حوزه کارقاضی اصفهان از حدود قبلی گسترده تر شد و شامل حفظ حقوق ایتام ضبط اموال غایب مفقودالاثر نیزگردید .
6-قاضی عسکر: -قاضی عسکر به احکام شرعی سربازان رسیدگی می کرد.
7- محتسب : وظیفه محتسب اجرای وظایف مذهبی و اخلاقیات عمومی بوده،او همچنین عهده دار آنچه که آشتی و سازگاری عمومی نامیده می شود بوده است و بر بازارها و جلوگیری از معاملات تجار و پیشه وران و اصناف و تعاونیها نیز نظارت می کرد و متخلفین را تنبیه و مجازات می کرد در اوایل صفویه در شهرهای بزرگ نه در همه انها یک نفر محتسب وجود داشته فرمانی که به مقام محتسب در تاریخ 1072/1662 صادر شده بود این مقام عهده دار حفظ اخلاق عمومی از قبیل شرابخواری،قمار و سایر اعمال ضد شرعی و جمع اوری خمس و زکات و توزیع ان در میان نیازمندان و نگاهداری مساجد و در تبریز وظیفه داشت که اوزان و مکاییل را کنترل کند و مزاحمتهای خیابانی را از بین ببرد و بر گروههای ویژه ملاها،موزمانها و غارونها نظارت کند. به کلانتران،کدخدایان،داروغه ها و دستور داده شد که از دخالت در تثبیت قیمتها خودداری کرده وبر محتسب در خصوص پرداخت مالیات معمول مقامش نظارت کند
صفویه
8- داروغه: مسئول پاسداری شهر و جلوگیری از دزدی و غارت و نزاع و ستمکاری و مردم کشی بود. داروغه برای حفظ امنیت شهر در طول شب کسانی را بنام میر شب یا عسس باشی به خدمت می گماشت که امنیت اموال مردم را بعهده داشت تعیین می کرد و اگر دزد پیدا نمی شد به مالباخته غرامت می پرداخت. تاورنیه می گوید که داروغه دارای قدرت بستن خانه های فسق و فجور و فلک کردن فاجرین ویا جریمه کردن آنها –البته در صورت دستگیری- میباشد و می گوید که داروغه تحت نظارت دیوان بیگی بوده و وظیفه ی او را نگهداری از شهر در درون و بیرون است تا انجا که کسی مرتکب نا امنی و اعمال خلاف شریعت نشود.
9-کلانتر: اصطلاح کلانتر معمولا برای یک نفر مامورشهری که متعلق به سلسله مراتب کشوری بود بکار می رفت اولین بار در عهد ایلخانیان رخ نمودودر عصر صفویه یک منصب عمومی گردید در واقع رئیس وکلانتر رابط بین اهالی مملکت و حکومت بوده اند وباآن چیزهایی که تقریبا علایق مردم را تحت تاثیر قرار می داد نظیر مالیات و نظم عمومی سرو کارداشت . آنها محافظین مردم بودند واز دعاوی انها در دیوان عدالت دفاع می کنند
10-حاجب: راوندی به نقل از اردشیر بایک ساسانی می نویسد ص97 که یک نفر سلطان برای حفظ ملکش به یک وزیر و یک نفر حاجب،که سیاست افزاید ویک نفر ندیم وزیر احتیاج دارد نظام الملک وظایف حاجب را در ردیف وظایف یک نفر مأمور درباری قرار داده است. او با انضباط نظامی و نیز تشریفات درباری سرو کار داشت او یکی از مهمترین مأمورین درباری بشمار می رفت که بالاتر از امیرحرس(رئیس گاردها و رئیس میر غضبان قرار داشت در زمان بن ملکشاه امیر حاجب به صورت رابطی بین سلطان و وزیر عمل می کرد او فرامین را از سلطان گرفته و به وزیر می رساند. در واقع امیر حاجب جزو طبقات نظامی محسوب می شد مجاب در زمان تیموریان جزو مأمورین درباری بشمار می رفتند و پاینیتراز نواب حضرت قرار داشتند.

منابع : 1- امین،سید حسن،دادرسی و نظام قضایی در ایران / 2-شمس،عبدالله،آیین دادرسی مدنی(تاریخچه سازمان قضاوتی ایران ) / 3- محمد طباطبایی ، استاد محمد،دادگستری از صدر اسلام تا آغاز مشروطیت،مجله کانون وکلای دادگستری / 4- وبلاگ تحقیق

دیدن لینک ها برای شما امکان پذیر نیست. لطفا ثبت نام کنید یا وارد حساب خود شوید تا بتوانید لینک ها را ببینید.
ساختارقضایی در دوره صفویه 1

دیدن لینک ها برای شما امکان پذیر نیست. لطفا ثبت نام کنید یا وارد حساب خود شوید تا بتوانید لینک ها را ببینید.
ساختارقضایی در دوره صفویه 1

دیدن لینک ها برای شما امکان پذیر نیست. لطفا ثبت نام کنید یا وارد حساب خود شوید تا بتوانید لینک ها را ببینید.
ساختارقضایی در دوره صفویه 1
پاسخ
 سپاس شده توسط sober
آگهی


[-]
به اشتراک گذاری/بوکمارک (نمایش همه)
google Facebook cloob Twitter
برای ارسال نظر وارد حساب کاربری خود شوید یا ثبت نام کنید
شما جهت ارسال نظر در مطلب نیازمند عضویت در این انجمن هستید
ایجاد حساب کاربری
ساخت یک حساب کاربری شخصی در انجمن ما. این کار بسیار آسان است!
یا
ورود
از قبل حساب کاربری دارید? از اینجا وارد شوید.


پرش به انجمن:


کاربرانِ درحال بازدید از این موضوع: 1 مهمان