نفس اماره، لوامه و مطمئنه

[م‍حمّد]

1. نفس امّاره:

همان نفس سركش است كه انسان را به گناه فرمان می‌دهد و به هر سو می‌كشاند. لذا به او اماره گفته‌اند. در این مرحله عقل و ایمان آن قدرت را ندارد كه این نفس را رام سازد، بلكه در موارد زیادی تسلیم او می‌شود: «إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّیَ إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَّحِیمٌ ؛پس هرگز نفس خویش را تبرئه نمی‌كنم كه نفس بسیار به بدی ها امر می‌كند مگر آن چه كه پروردگارم رحم كند، پروردگارم غفور و رحیم است». این آیه اشاره دارد كه تمام بدیها از نفس سرکش است، لذا حضرت علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: امیر المؤمنین فرموده‌اند: «نفس پیوسته خواهان نافرمانی و معصیت است».
اگر انسان دنبال هوی و هوس و نفس اماره برود و از خدا غفلت كند از اوج تكامل الهی سقوط می‌كند چنان که بلعم با عورا كه این آیه درباره او نازل شده است گرفتار هوای نفس شد و از آن مقام والا تنزل كرد به طوری كه خداوند او را به سگ تشبیه نموده است

2. نفس لوامه:
این مرحله پس از تعلیم و تربیت و مجاهدت انسان به آن ارتقاء می‌یابد، در این مرحله ممكن است انسان بر اثر طغیان غرایز گاهی مرتكب خطاء شود، اما فوراً پشیمان می‌شود و به ملامت و سرزنش خویش می‌پردازد، و تصمیم بر جبران گناه می‌گیرد و توبه می‌كند، «لَا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیَامَةِ أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ سوگند به روز رستاخیز و سوگند به نفس سرزنش‌گر».
3. نفس مطمئنه:

این همان مرحله‌ای است كه انسان با آن به جایی می‌رسد كه غرایز سركش در برابر او رام می‌شوند، زیرا عقل و ایمان آن چنان قوی هستند كه غرایز نفسانی در برابر آن توانایی چندانی ندارد كه این همان مرحله آرامش و سكینه است. البته این مرحله و مقام ویژه پیامبران و پیشوایان و پیروان راستین آنها است.

«یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَى رَبِّكِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً فَادْخُلِی فِی عِبَادِی؛تو ای روح آرام یافته، به سوی پروردگارت بازگرد در حالی كه هم تو از او خشنودی و هم او از تو خشنود است، پس در سلك بندگانم در آی و در بهشتم وارد شو.»[5]