امام رضا (ع) در مسیر حرکت از مدینه به خراسان، از کدام شهرهای ایران عبور کردند؟

[م‍حمّد]

در نقل مسير حركت امام رضا عليه السلام به مرو گفتار ها مختلف است از اين رو قبل از بررسي تطبيقي مسير حركت امام عليه السلام توضيح كوتاهي در رابطه با مسير هاي ذكر شده ارائه مي شود .

كاروان هايي كه از حجاز به قصد عراق حركت مي كردند، چه از راه مكه و چه از راه مدينه، در منزلي به نام «معدن نقره» به يكديگر مي رسيدند و از آن جا به يكي از دو مقصد بصره يا كوفه روانه مي شدند. بيشتر قرائن و شواهدي كه وجود دارد نشان مي دهد كه امام از طريق مدينه و معدن نقره راهي بصره شده .(۱)
در ادامه مسير، حضرت پس از بصره از راه خاكي و يا آبي وارد خوزستان شده و چند روزي در اهواز اقامت داشته اند. آثاري نيز تاكنون بر جاي مانده كه يادآور عبور امام عليه السلام از آن ديار است.
اين مرحله از سفر، در منابع منعكس شده است، همچنان كه بخش پاياني سفر نيز يعني از نيشابور تا مرو روشن است، ولي حد فاصل ميان اهواز تا نيشابور چندان معلوم نيست. احتمالهاي مختلفي در مورد مسير امام عليه السلام داده شده است كه عبارتند از: (۲)
ـ اهواز ـ فارس ـ اصفهان ـ قم ـ ري ـ سمنان ـ دامغان ـ نيشابور.
ـ اهواز ـ اصفهان ـ عبور از كوهستانها ـ كوه آهوان ـ سمنان ـ نيشابور
ـ اهواز ـ اصفهان ـ يزد ـ طبس ـ نيشابور
ـ اهواز ـ فارس ـ كرمان ـ طبس ـ نيشابور
نقل هاي ديگري نيز وجود دارد و به طور طبيعي حضرت عليه السلام در ميان راه به منازل و شهرهاي كوچكتري نيز برخورد داشته و از آنها عبور كرده است كه در احتمالات ياد شده شهرهاي مهم نام برده شده و كمتر نامي از قُري و محله هاي كوچك است.
دركتب تاريخي مسيري كه مامون تاكيد داشت حضرت رضا عليه السلام را از آن عبور دهد يكي از راههاي متداول آن زمان به شمار مي رفت و آن از مدينه به بصره و از طريق سوق الاهواز( اهواز) به فارس و سپس از راه كوير و بيابان ميان ايالت هاي فارس و خراسان مي گذشت و به مرو ختم مي شد.(مدينه ـ معدن نقره ـ نباج ـ بصره ـ اهواز ـ بهبهان ـ فارس ـ يزد ـ خراسان)
راه ديگري كه در آن زمان متداول بود از مدينه به سمت كوفه و بغداد مي رفت و سپس از آن جا به سمت ري، قم و خراسان و بالاخره به مرو منتهي مي شد. ولي در نقد مسير ديگر مي توان به اين مطلب اشاره كرد: عبور از سه شهر كوفه، بغداد و قم؛ كه از اين سه شهر كوفه و قم مركز تجمع شيعيان در آغاز قرن سوم اسلامي بود و عبور امام رضا عليه السلام از اين دو شهر مي توانست به قدرتمندي شيعيان اين نواحي و شورش احتمالي آنان بيانجامد. و شهر سوم يعني بغداد و مركز تجمع و قدرت عباسيان كه از ولايت عهدي امام رضا خشمگين بودند و آن را انتقال قدرت از آل عباس به آل علي قلمداد مي كردند ، پس در هر دو صورت اين مسير دوم و انتخاب آن به زيان مامون بوده است.
و بنا بر دلايلي كه در ذيل اشاره مي شود به احتمال بسيار قوي سفر امام عليه السلام طبق همان دستوري بود كه از طرف مامون صادر شده بود:
يكي از دلايل اين است كه سفر امام عليه السلام عادي و به دلخواه خودشان نبوده است، بلكه تحت الحفظ بوده و طبيعي است كه مأموران مأمون كوتاهترين مسير را انتخاب كرده باشند تا هر چه سريع تر مأموريت خود را به انجام برسانند.
دليل ديگري كه مورخان نقل كرده اند، اين است كه در سال ۲۰۰ ه‍. ق كه با سفر امام عليه السلام همزمان مي شود، شرايط خاصي بر مكه حاكم بوده است. بين طرفداران مأمورن به فرماندهي رجا بن ابي ضحاك، ورقاء، جلودي و هارون بن مسيب از يك سو و مخالفان خليفه به رهبري محمدبن جعفر، عموي امام رضا عليه السلام از طرف ديگر جنگ بوده است و مصلحت ايجاد نمي كرده كه رجاء بن ابي ضحاك، امام رضا عليه السلام را وارد شهري كند كه تا ديروز در آن شهر طرف جنگ بوده است.
و سومين دليل اين است كه رجاء بن ابي ضحاك مأمور بود تمام حالات، رفتار و گفتار امام عليه السلام را در طول سفر زير نظر داشته و براي گزارش به مأمون ارائه كند. در سفرنامه اي كه او به خليفه ارائه داد، حتي به جنبه هاي روحي و اخلاقي امام رضا عليه السلام اشاره شده و تا جايي كه ذكرها و دعاهاي امام عليه السلام در نمازها هم از قلم نيفتاده است. به همين دليل بعيد به نظر مي رسد كه امام عليه السلام به شهري رفته باشد و ضحاك آن را در سفرنامه خود نقل نكرده باشد.
مسيري كه مامون براي انتقال امام رضا عليه السلام از مدينه به مرو انتخاب كرده بود از ديدگاه جغرافياي طبيعي، اجتماعي، سياسي و مذهبي بسيار حساب شده و زيركانه بود. لذا سفر امام رضا عليه السلام از مدينه تا مرو را در ۵ بخش زير مي توان دسته بندي كرد۳)
۱- مدينه تا بصره
۲- بصره تا فارس
۳- فارس تا يزد
۴- يزد تا خراسان
۵- امام در خراسان

جهت مطالعه بيشتر رجوع كنيد به:
- جغرافياي تاريخي هجرت امام رضا عليه السلام از مدينه تا مرو نوشته جليل عرفان منش

پاسخگوی تاریخ ۱۹, [۲۵.۰۷.۱۶ ۱۲:۴۱]
پاورقي ها:
۱- جليل عرفان منش، جغرافياي تاريخي هجرت امام رضا عليه السلام از مدينه تا مرو، چاپ اول: ۱۳۷۴، انتشارات آستان قدس رضوي، صص ۱۳-۲۳.
۲- همان، صص۱۳-۳۸.
۳- همان، ص۱۳.