آشنائی با مار گزیدگی و روشهای درمان افراد مارگزیده

[MOHSENEBRAHIMI]

در حدود سه هزار نوع مار در دنيا وجود دارد كه حدود 700 نوع آن سمي است. و از میان آنها فقط ۵۰ گونه خطرناک بوده و می توانند برای انسان مشکل ساز باشند.  سالانه 125000 نفر بر اثر مار گزيدگي مي ميرند. از مارهاي شناسايي شده در ايران 40 گونه سمی  ،  هفت گونه نیمه سمی و 13 گونه غیر سمی هستند . نوع مار گزنده ، محل گزش ، شرايط و امكانات محلي ، زمان لازم براي رساندن مصدوم به مراكز درماني ،‌وسيله نقليه ،‌شدت مسموميت ،‌ تجهيزات مراكز درماني نزديك به محل حادثه و ساير موارد همگي متفاوت هستند . لذا ارائه يك دستورالعمل كلي و قابل اجرا در تمام موارد مار گزيدگي و براي تمام مناطق و كشورها مقدور نمي باشد .
مارگزيدگي از مواردي است كه خيلي بايد در مورد آن هوشيارانه و با دقت عمل كرد چرا كه هر گونه غفلت ممكن است منجر به عوارض خطرناكي براي فرد مسموم شود .
مارها انواع گوناگوني دارند كه از اين بين تنها تعداد معدودي سمي و خطرناك هستند . به ياد داشته باشيد كه حتي مارهاي سمي نيز تنها براي دفاع از خود يا به قصد شكار از نيش و سم خود استفاده مي كنند .
* مارهاي سمي به گروه بزرگ تقسيم مي شوند :
1- خانواده ي مارهاي مرجاني شامل مار مرجاني , كبري , ماهبا و غيره
2- خانواده ي افعي ها از جمله افعي , مارزنگي و غيره
نكته : هرگونه مارگزيدگي را بايد سمي تلقي كرد مگر خلاف آن ثابت شود .
بنابراين لازم است مصدوم را حتماً و در اسرع وقت به مراكز درماني منتقل كنيم تا تحت مراقبت هاي لازم قرار گيرد .
همانطور كه ميدانيد كليه مارها سمي نبوده ودر واقع به دو دسته سمي و غير سمي تقسيم مي شوند . مارهاي سمي خود از نظر ميزان سمي بودن يكسان نبوده و با هم فرق دارند .
همچنين از نظر شكل ظاهر نيز مارهاي سمي و غير سمي تفاوتهاي آشكاري دارند كه برخي از آنها در جدول آورده شده اند .
مارهاي سمي و غير سمي تفاوتهايي دارند كه از جمله آنها مي توان به موارد زير اشاره كرد :
1- مردمك چشم مارهاي سمي به صورت بيضي ( خطي ) و شبيه مردمك چشم گربه است . ولي مردمك چشم مارهاي غير سمي گرد و مدور است . نكته : مار مرجاني كه از خطرناك ترين مارهاي سمي است مردمك مدور دارد .
2- سرمارهاي سمي مثلثي شكل است و با بدن ما زاويه دارد , ولي سر مارهاي غير سمي به صورت نيمه بيضي است و در واقع بدن مارهاي غير سمي شبيه كرم خاكي است . نكته : سر مارمرجاني مثلثي نبوده ولي اين مار از انواع سمي است .
3- مارهاي سمي براي نيش زدن از دو دندان نيش استفاده مي كنند و محل گزش معمولاً با يك يا دو سوراخ ( يا زخم ) مشخص مي شود . اما در مارهاي غير سمي دندان ها متعدد هستند و در دو رديف هلالي قرار مي گيرند .
4- حلقه هاي دْم مارها در انواع سمي منفرد است , ولي در مارهاي غير سمي به صورت يك رديف دوتايي در كنار هم ديده مي شود .
5- در پايين چشم مارهاي سمي , يك حفره ي كوچك وجود دارد كه درمارهاي غير سمي ديده نمي شود .
* نکات کلی و مشخصه های بارز برای شناخت و تشخیص دادن مارهاي سمي و مارهای غير سمی
مارهاي سمي حفره بين چشم و بينی دارند (حفره حسگر گرما) اما مارهای غير سمی حفره بين چشم و بيني ندارند.
مارهاي سمي مردمك چشمی بيضوی شكل دارند اما مارهای غیر سمی مردمک چشمی گرد دارند.
شكل سر مارهاي سمی مثلثی شكل و پوشيده از پولكهاي ريز است اما شکل سر مارهای غیر سمی تقریبا غیر مثلثی و دارای زوایای گرد و فاقد تیزی و زوایه تند است مثالد مار پیتون.
طول مارهاي سمی كوتاهتر و طول بدن مارهای غیر سمی طويل تر است.
دندان نيش و پيش مارهاي سمی کشیده و خنجر مانند و بلند (جهت نیش زدن و وارد کردن زهر در بدن قربانی ) است اما دندانهای مارهای غیر سمی كوتاهتر و با تعداد بیشتر جهت نگه داشتن و گاز گرفتن قربانی است.
علي رغم وجود اين تفاوتها تشخيص گزش سمي از غير سمي به سرعت و آساني ممكن نيست و همان طور كه گفته شد هر مارگزيدگي را بايد خطرناك تلقي كرد , مگر خلاف آن ثابت شود .
* علائم و نشانه ها و بررسي بيمار :
مشاهده مار
مشاهده ي سوراخ يا زخم در محل نيش زدگي .
درد در محل گزيدگي , درد و سوزش شديد است .
تورم , با گذشت زمان , تورم به سمت قسمت مركزي اندام و به طرف تنه ي فرد پيشرفت مي كند .
قرمزي پوست و بروز تاول
قرمزي و تورم عروق لنفاوي در عضو گزيده شده و پيشرفت اين قرمزي و تورم به سمت قسمت هاي مركزي بدن . لبه هاي اين ناحيه بسيار دردناك و نسبت به لمس حساس مي باشند .
تهوع , استفراغ , سرگيجه و احساس ضعف
كاهش فشار خون
تب , لرز و تعريق
سوزن سوزن يا كرخت شدن نوك انگشتان و اطراف لب و دهان
خونريزي از بيني , وجود خون در ادرار يا مدفوع
تند شدن تنفس يا تنگي نفس
افزايش نبض
مشكل بينايي
هنگامي كه كسي توسط مارسمي مورد گزش قرار مي گيرد، علائمي در او ظاهر مي شود كه بسته به نوع سم و ميزان ورود آن به بدن به دو گروه خفيف و شديد تقسيم مي شود :
* علائم مارگزدیگی خفيف:
تورم، تغيير رنگ، درد كم، احساس قلقلك، ضربان سريع، ضعف عمومي ، تهوع، استفراغ، اختلال ديد
* علایم مارگزدیدگی شديد:
تورم سريع و كرختي بدن، درد، مردمك سنجاقي، به خود پيچيدن، هذيان، شوك، تشنج، فلج، عدم وجود نبض
* علائم و نشانه هاي زهرآگين شدن و سرعت تظاهر به آنها به عوامل زير بستگي دارد :
1- اندازه مار
2- محل , تعداد و عمق گزيدگي 3
- مقدار زهر تزريق شده
4- حساسيت فردي نسبت به زهر 5
- سن و وزن مصدوم 6
- سلامتي عمومي عضو
7- نوع و تعداد ميكروارگانيسم موجود در حفره دهاني مار
در بررسي بيمار , ابتدا به دنبال اثرات دو دندان روي پوست مصدوم بگرديد . البته ممكن است فقط يكي از دندان ها در پوست فرو رفته باشد .گاه نيز يكي از دندان هاي مار در حمله به هدف قبلي شكسته است . اين نيز ممكن است كه مار در مرحله پوست اندازي بوده , وبيشتر از دو دندان داشته باشد .
كمكهاي اوليه در ابتدا پس از ارزيابي محل حادثه و استفاده از لباس و كفش مناسب جهت جلوگيري از مارگزيدگي , مصدوم را از محل حادثه دور كنيد . ( البته در صورت عدم وجود خطر , بي حركت نگه داشتن مصدوم در اوليت قرار دارد ) .
اكثر گزيدگي ها در ناحيه دست و پاها اتفاق مي افتد . بنابراين توصيه مي شود ( در مورد مارهايي كه سم آنها از طريق اختلال در عملكرد دستگاه عصبي عمل مي كند , مانند مار كبري و مار مرجاني ) با استفاده از پارچه يا باندي كه حدود 4 تا 5 سانتي متر عرض داشته باشد , بالا و پايين محل گزيدگي را ببنديد , كه البته اين كار بايد با رعايت اصول انجام شود . باند يا پارچه را طوري ببنديد كه يك انگشت براحتي از زير آن عبور كند و مانع مصدود شدن خون سرخرگي نشود .
توجه : در صورتي كه محل گزش در نزديكي مفاصل است , از قرار دادن نوار در دو سمت مفصل خودداري كنيد و نوار مورد نظر را فقط در بالاي زخم ( سمتي كه به تنه مصدوم نزديك تر است ) ببنديد .
انتهاي زخمي را پايين تر يا هم سطح قلب قرار دهيد . زيور آلات , ساعت يا لباس هاي تنگ را از اندام گزيده شده خارج كنيد .
استفاده از دستگاه پمپ مكنده ي مخصوص در 30 دقيقه اول مارگزيدگي توصيه مي شود . در صورتي كه پس از 5 تا 10 دقيقه بعد از گزيدگي به بيمار رسيديد , توسط ساكشن كردن مي توانيد 25-50% زهر را خارج كنيد . در صورت در اختيار داشتن محلول آنتي سپتيك يا صابون سطح زخم را با آن شستشو دهيد .
در نقطه گزيدگي و درست با همان عمقي كه نيش مار فرو رفته است ( معمولاً خيلي سطحي و حدود 4 ميلي متر ) يك برش خطي بدهيد .
* مهم:
هيچ گاه روي ناحيه را برش ضربدري ندهيد زيرا اين كار ريسك بريده شدن اعصاب و عروق خوني را افزايش مي دهد .
زخم بايد حدود 20 دقيقه ساكشن شود . در صورتي كه نجات دهنده خود زخم بازي در دهان يا اطراف دهان داشته باشد , بايد از اين كار اجتناب نمايد . مايع زخم كه توسط ساكشن دهاني خارج مي گردد , بايد مرتباً دور ريخته شود . با اين حال اگر احتملاً بلعيده شد , جاي نگراني نيست , زيرا زهر در معده بي اثر مي شود . در صورت امكان اطلاعات صحيحي در مورد شكل مار به دست آوريد . هرگز به بيمار اجازه ندهيد كه راه برود . مصدوم را سريعاً به مراكز درماني منتقل كنيد .
* نكته :
استفاده از كمپرس سرد در مار گزيدگي ممنوع است .
* نكته :
سم بعضي از مارها ( مثل ماركبرا و مار مرجاني ) بر روي سيستم عصبي اثر مي گذارد و با فلج كردن عضلات تنفسي باعث خفگي و مرگ فرد مي گردد . ارايه ي كمك هاي اوليه مناسب , به ويژه انجام تنفس مصنوعي ( احياي قلبي – ريوي ) در نجات زندگي اين افراد از اهميت خاصي برخوردار است . توجه : چون مارگزيدگي در هر كشور و ناحيه با مارهاي خاص آن منطقه جغرافيايي اتفاق مي افتد , براي اطلاع صحيح از انواع مارهاي موجود در منطقه و نحوه ارايه ي كمك هاي اوليه بهتر است با مسئولين مربوطه مثل مقامات سازمانهاي بهداشتي , سازمان دامپزشكي , سازمان مراتع و جنگلباني و … تماس بگيريد و اطلاعات لازم را از آنها جويا شويد .
* بطور كلي كمك‌هاي اوليه را به شرح زير مي توان خلاصه كرد :
1- به منظور جلوگيري از نفوذ و جذب سم بايد از روش بانداژ استفاده نماييد . ولي اگر امكانات محلي تنها روش بست يا تورنيكه را ترجيح و اجازه مي دهد در اين صورت بهتر است اصول مشروحه زير مراعات و عملي گردد :
بعد از گزش مار ، فوراً بالاي محل گزش را با بست يا تورنيكه (Tourniquet) مي بندند . براي بستن مي توان از نوار پارچه اي (به عرض سه سانتيمتر) استفاده كرد . تا زمانيكه بست مناسب تهيه شود ، ناحيه بالاي گزش را بايد با دست و با فشار مناسب گرفت تا مانع نفوذ سم شود . توصيه مي شود كه ميزان محكم بستن تورنيكه بايد به اندازه اي باشد كه يك انگشت دست نه به سهولت و نه به سختي از زير آن رد شود. پس از بستن بالاي موضع هر 15 دقيقه آنرا به مدت چند ثانيه (يك و نيم دقيقه) باز نموده و مجدداً بست و بيمار را به درمانگاه يا پزشك رساند . اگر بست پهن و ضخيم باشد ، مي توان به مدت يك و نيم تا دو ساعت از آن استفاده كرد .
در موارد زير از بست يا تورنيكه استفاده نمي شود :
• موقع تزريق سرم ضد مار گزيدگي
• موقع بروز تورم ناشي از مار گزيدگي
• بيش از يك ساعت از گزش مار گذشته باشد .
• نوع مار غير سمي باشد.
2  – روش بانداژ و بي حركت نگهداشتن اندام :
محل گزش و اطراف آنرا (حداكثر ممكن از اندام مصدوم) فوراً بايد باند پيچي نمود. براي بانداژ از باند يا نوار پارچه اي نسبتاً پهن مانند مچ پيچ استفاده مي شود (باند از پارچه كرپ يا هر پارچه نرمي مانند حوله كه به صورت بريده يا نوار پهن باشد ، انتخاب مي كنند) . عضو مصدوم را بايد ثابت نگهداشت . براي ثابت كردن يا بي حركت نمودن اندام از تخته شكسته بندي يا چوب و غيره نيز مي شود استفاده كرد  اندام مصدوم را بايد روي تخته مزبور قرار داد و مجدداً باند پيچي نمود و او را هر چه زودتر به درمانگاه يا پزشك رسانيد . تا رسيدن به مراكز درماني يا پزشك ، عضو مصدوم را بايد ثابت و بي حركت نگهداشت و بانداژ را باز نكرد . در صورت انجام اين روش (Bandage and immobilization) ديگر از روش بست يا تورنيكه استفاده نمي شود .
3- اگر گزش مستقيم و عمقي باشد ، محل گزش را سوراخ نمي نمايند و شكاف نمي دهند .
4- در صورت امكان مار گزنده را بكشند و همراه بيمار به مراكز درماني يا پزشك ببرند .
5- روش بانداژ تا حدي از نفوذ و حركت سم در بدن جلوگيري مي كند و در حالات خفيف گزش ، اصولاً روش مناسبي مي باشد .
6- اگر بانداژ ناحيه كتف مقدور باشد ، انجام آن نبايد مانع حركت آزاد قفسه سينه شود .
7- گزش در ناحيه گردن و سر كمك‌هاي اوليه ندارد .
8- در روش بانداژ دو موضوع ناخوشايند وجود دارد (1) اگر گزش مار داراي اثر تخريب كننده موضعي باشد در اين صورت مشكل شدت پيدا مي كند (2) اگر باند پيچي محكم تر از حد معمول انجام شود به گردش خون آسيب مي رساند و درد را افزايش مي دهد .
9- روش بانداژ به عنوان كمك‌هاي اوليه از 3 لحاظ مفيد و مورد توجه است (1) اگر بيمار در مدت 3 ساعت نتواند به مراكز درماني برسد (2) اگر گزش توسط مارهاي كبراي جنوب كشور يا كفچه مار يا مار دريايي انجام پذيرد (3) اگر گزش توسط مارهاي ناشناخته انجام شود .
10-بطور كلي هيچ نوع ماده خوراكي اعم از غذا و نوشيدني نبايد به بيمار خوراند . در صورت نياز و ضرورت مقدار كمي آب براي رفع تشنگي و با احتياط مي توان به بيمار خوراند . در صورت نداشتن علائم عصبي تجويز مقدار كمي آرام بخش مانند ديازپام خوراكي ضرري ندارد ولي از مصرف آسپرين بايد خودداري شود . از مصرف مشروبات الكلي و يا تجويز مرفين جداً بايد خودداري شود .
* تشخيص مار گزيدگي :
اصولاً دست يا پا بيشتر در معرض گزش مار مي باشد . چنانچه تصادفاً سرخ رگها يا سياهرگي مورد حمله مار قرار گيرد و سم مستقيماً و به مقدار كافي وارد جريان خون شود ، غالباً مرگ با يك تشنج سريع در چند دقيقه فرا مي رسد . بطور كلي مسموميت با زهر مار يك حالت اورژانس دارد كه مستلزم مراقبت فوري و داشتن تجربه كافي در تشخيص و درمان است . تاخير در مداوا يا درمان ناقص چه بسا عواقب وخيمي به بار خواهد آورد  .
گاهي ممكن است دندان مار آلوده به ميكروب ،‌ويروس يا انگل باشد در اين صورت گزش آن باعث جراحات سخت و احياناً سبب انتقال بعضي بيماري‌هاي ميكربي ،‌ويروسي يا انگلي خواهد بود . شك و ترديد در سمي و غير سمي بودن باعث ناراحتي فردي مي شود و احتمال دارد با گزش يك مار سمي زهر وارد بدن شكار نشود يا برعكس گزش مار غير سمي باعث احساس هيجان و حتي عوارض عصبي و رواني گردد . اين هيجانات ممكن است سستي و ناتواني و سرگيجه ايجاد كند و موجب تشديد و بي نظمي تنفس و نبض و گاهي هم بروز يك حالت شوك ابتدايي شود . از طرفي تمام اين علائم ممكن است بعد از يك مسموميت واقعي ظاهر شود بنابراين در موقع درمان يك مصدوم بايد تمام نشانيها را به خاطر داشت .
اصولاً زهر مار از نظر آزمايشگاهي از يك سري عوامل مختلف تشكيل مي شود در حالي كه از نظر باليني زهر افعي‌ها روي خون (Vasculotoxin) و زهر مارهاي دريايي روي ماهيچه‌ها (Myotoxin) اثر مي كند .
* گزش‌هاي ناشناخته اي كه در مار گزيدگي غالباً موجب ترديد مي شوند عبارتند از :
(1) آسيب‌هاي حاصله از برخورد با اشياء (تيغ ، خار و اشياء نوك تيز و غيره )
(2) آسيب‌هاي حاصله از گزش و نيش عقرب ، رتيل ، حشرات ، جوندگان و جانوران آبزي .
(3) مار گزيدگي با علائم يا بدون علائم مسموميت .
(4) مار گزيدگي با داشتن علائم خفيف مسموميت و يا داشتن علائم شديد مسموميت كه منجر به مرگ مي شود .
درد و تورم در آسيب‌هاي حاصله از اشياء غالباً پيشرفت مستمر ندارد و محدود مي باشد . گزش و نيش بند پايان به ندرت باعث خونريزي مي شوند و سوراخ زخم كمتر قابل جستجو است و غالباً ديده نمي شوند .
گزش مارهاي زميني دردناك و سوراخ ريز دندان‌ها روي زخم مشهود و خون آلود است . گزش مار دريايي دردناك نيست و مشاهده سوراخ جاي دندان كار روي زخم خيلي مشكل است .
گزش مار افعيها با درد موضعي ، تورم و تغيير رنگ موضع گزش غالباً طي 15 دقيقه بعد از گزش شروع مي شود و مسموميت به تدريج پيشرفت مي نمايد . حساس شدن غدد لنفاوي مربوطه غالباً طي يك ساعت بعد از گزش آشكار مي گردد و از علائم مسموميت محسوب مي شود . مشاهده تورم در مسموميت‌هاي شديد كمي مشكل است لذا محيط يا حجم عضو مصدوم و غير مصدوم بايد اندازه گيري شود و با هم مقايسه گردد .
در گزش افعي‌ها معمولاً ادرار خوني يا هموكلوبينوري و بعد عدم انعقاد خون ظاهر مي شود . در شرايطي كه تجهيزات و امكانات آزمايشگاهي در اختيار نباشد ، آزمايش ساده زمان لخته شدن خون كامل بسيار مفيد خواهد بود . براي اين منظور مقدار چند ميلي ليتر از خون بيمار را داخل لوله تميز آزمايشگاهي قرار مي دهند و آن را به مدت 20 دقيقه در حرارت اطاق بطور عمودي نگهداري مي نمايند چنانچه در طي اين مدت خون منعقد نگردد دليل بر اختلالات انعقادي است .
بعضي از كارشناسان به منظور سرعت عمل اظهار مي دارند كه چنانچه خون بيمار را در لوله‌هاي بسيار نازك يا لوله‌هاي شعريه به مدت 2 تا 3 دقيقه در حرارت اطاق قرار دهند اگر خون منعقد نشود دليل بر اختلال در فيبرينوژن خون است . در هموكلوبينوري رنگ پلاسماي بيمار قرمز يا تيره مي باشد سم بعضي افعي‌ها اثري روي انعقاد خون ندارند . گزش گروه افعي‌ها غالباً همراه با تورم شديد و علائم خونريزي همراه با تورم شديد و علائم خونريزي موضعي و ظهور دانه‌هاي قرمز و چسبندگي خون در يكي دو ساعت اول است .
 ولي اگر بستن تورنيكه (Tourniquet) به عنوان كمك‌هاي اوليه بكار برده باشند ظهور اين نشانيها 4 تا 5 ساعت به تاخير مي افتد . بطور كلي تورم شديد موضعي ،‌تاول و نكروز همراه با وضعيت غير عادي انعقاد خون مربوط به گزش مارهاي گروه افعي‌ها مي شود .
در گزش گروه الاپيده مانند كبرا يا كفچه مار ،‌سستي و خواب آلودگي و فلج حلق از علائم مهم به شمار مي رود . خونريزي يا هموراژي و عدم انعقاد خون مشهود است . بطور كلي در موارد گزش كبراها ، علائم افتادگي پلكها ، اختلال در بلع و ساير علائم مسموميت عصبي يا نروتوكسين طي يك ساعت اول ظاهر مي شود و به سرعت پيشرفت مي كند . به نحوي كه سستي و اختلال دستگاه تنفسي و احياناً شوك قلبي را همراه دارد . ولي اگر بستن تورنيكه را به عنوان كمك‌هاي اوليه بكار برده باشند اين نشانيها طي ده ساعت ظاهر مي گردد . معمولاً تورم موضعي شديد ، تاول و نكروز همراه با وضعيت عادي انعقاد خون و داشتن علائم عصبي مربوط به گزش مارهاي گروه كبرا يا الاپيده است .
در گزش مارهاي دريايي ،‌وجود درد و حساس بودن عضلات در لمس تيره شدن رنگ ادرار كه نتيجه خونريزي داخل ماهيچه اي و وجود ميوگلوبين در ادرار است از علائم مسموميت با سم مارهاي دريايي است .
در خونريزي داخل ماهيچه اي اصولاً رنگ ادرار قرمز يا قهوه اي مي شود كه نبايد آن را با هموكلوبينوري حاصل از سموم همولتيك اشتباه كرد . چه وجه افتراق هموكلوبينوري و خونريزي داخل ماهيچه اي در رنگ پلاسما است . در هموكلوبينوري رنگ پلاسما تيره مي باشد در صورتي كه در خونريزي داخل ماهيچه اي رنگ پلاسما طبيعي ولي ادرار خوني بوده و در ماهيچه‌ها خونريزي مشاهده مي شود .
گزش مارهاي دريايي همراه با پيدايش خون در ادرار در يكي دو ساعت اول بوده و بعد سستي و اختلال تنفس ظاهر مي شود . تهيه الكتروكارديوگرام به منظور پيش بيني و جلوگيري از بروز حوادث نامطلوب در حالات مختلف مفيد است . تورم اطراف گزش و همچنين ادامه توسعه تدريجي آن دليل بر نفوذ مقدار زياد سم است . نكروز موضع دليل ديگر بر مسموميت است كه بيشتر در شست انگشتان ظاهر مي شود .
گاهي پيشرفت نكروز يا قانقرايا تا تاندونها و ماهيچه‌ها و حتي استخوانها مي رسد . عفونت‌هاي ميكروبي گاهي تا حد مفاصل پيشرفت مي كند . در بعضي موارد چنانچه به عنوان كمك‌هاي اوليه موضع را شكاف نداده باشند اين عفونت مشاهده نمي شود .
* بررسي‌هاي آزمايشگاهي :
در اكثر موارد درمان بيماران بدون انجام تست‌هاي آزمايشگاهي صورت مي پذيرد و از طرفي اغلب گزش‌هاي مار گزيدگي به عنوان مار ناشناخته درمان مي شوند . در حالي كه اگر امكانات لازم فراهم باشد و درمان با تشخيص مار و نتايج تستهاي آزمايشگاه تكميل گردد ،‌اطلاعات ارزشمندي فراهم خواهد شد .
بطور گلي با توجه به امكانات موجود و شرايط محلي و وضعيت بيمار ممكن است نياز به انجام يك و يا چند مورد از آزمايشات زير باشد :
آزمايش ادرار (Urinalysis) – هموگلوبين (Hemoglobin) – هماتوكريت (Hematocrit) – شمارش گلبولب يا Cell Blood Count) CBC – تعيين گروه خون (Blood typing) – سديمنتاسيون يا Sedimentation) ESR – مقدار اوره (Urea) – گازهاي خون شرياني (ABG) – اختلالات انعقادي : زمان پروترومبين يا Prothrombin time) PT – زمان نسبي ترمبوپلاستين يا (Partial thromboplastin) PTT – فيبرينوژن (Fibrinogen) – سطح فراورده‌هاي حاصل از تخريب فيبرين (Fibrin split product level) – آزمايش ساده يا 20 دقيقه اي لخته شدن خون كامل (The 20 minutes whole Blood clotting Test) معمولاً اين آزمايشات در مورد گزش افعيها و مارهاي ناشناخته انجام مي شود و در 48 ساعت اول هر 6 تا 8 ساعت يك بار تكرار مي شود . اندازه گيري الكتروليتهاي سرم Electrolytes غالباً مفيد است .
در مواردي كه گزش مار باعث نكروز عضلاني مي شود سطح كراتين فسفوكنياز يا (Creatine Phosphokinase) و لاكتيك دي هيدروژينار يا (Lactic dehydrogenase) LDH به مقدار قابل توجهي افزايش مي يابد و اين امر اهي در تشخيص افتراقي كمك كننده است . در انواع مار گزيدگي‌ها به خصوص گزش مارهاي دريايي ،‌گرفتن نوار قلبي يا ECG از بيماران بيش از 45 سال توصيه مي شود .
* درمان مار گزيدگي :
هر بيمار مار گزيده كه طي دو ساعت اول گزش دچار تورم و تغيير رنگ موضع به شعاع 15-10 سانتيمتر در محل گزش شد ، يا دچار درد و حساسيت در غدد لنفاوي ناحيه مربوطه بشود ، يا علائم سيستميك مسموميت را نشان دهد بايد در واحد مراقبت‌هاي ويژه (ICU) بستري شود . معمولاً از طريق راه وريدي (i.v.) تزريق محلول كريستالوئيد يا قندي 5%‌برقرار مي شود . علائم حياتي بايد دقيقاً كنترل شود . برون ده ادراري بايد در حد قابل قبولي حفظ شود .
مسكن‌ها (Analgesic) در موارد مقتضي براي تسكين درد تجويز مي شوند . از مصرف آسپرين خودداري شود و گاهي در صورت نياز ،‌ديازپام (Diazepam) خوراكي به عنوان آرام بخش توصيه مي شود .
سرم ضد مار گزيدگي يا آنتي ونوم (antivenom) به مقدار كافي باعث برطرف شدن تظاهرات خطرناك سيستميك سم مار مي شود ولي روي علائم موضعي چندان اثر ندارد . لذا طبيعي شدن علائم حياتي و بر طرف شدن اختلالات انعقادي بدون توجه به تورم موضعي نشانگر تاثير و كفايت مقدار سرم است .
موثرترين سرم ضد مار گزيدگي سرمي است كه اختصاصاً بر ضد همان مار تهيه شده باشد . ولي معمولاً اين سرمها در دسترس عموم نمي باشند اصولاً استفاده از سرم ضد مار گزيدگي براي خنثي كردن سم است و دقيقاً نمي توان در تمام موارد دستور واحدي براي شروع درمان توصيه كرد .
بطور كلي موارد استعمال سرم ضد مار گزيدگي (1) در گزش افعيها شامل كاهش ناپايداري قابل توجه فشار خون ، ادم انژيونوروتيك (Angionourotic edema)، اسهال و اختلالات انعقادي با خونريزي‌هاي خارجي است (2) در گزش كبراها يا مسموميت‌هاي عصبي شامل علائم درگيري اعصاب جمجمه از قبيل افتادگي پلكها ، اختلال بلع ، اختلال تنفس و بينايي است (3) در مسموميت با سم مارهاي دريايي شامل سوزش و دردناك بودن عضلات هنگام لمس و ميوگلوبينوري است . از آنجاييكه سرم مار گزيدگي منشاء حيواني (غالباً سرم اسب) دارد لذا مصرف آن ممكن است موجب انافيلاكسي و ساير واكنش‌هاي حساسيتي شود .
در اغلب كشورها آزمايش مقدماتي حساسيت پوستي براي سرم انجام مي شود . گرچه تست منفي مويد قطعي عدم حساسيت نيست و تست مثبت هم حتماً از پيدايش انافيلاكسي خبر نمي دهد .
افرادي كه داراي سابقه بيماريهاي حساسيتي نظير آسم ، تب يونجه ، اگزما و حساسيتهاي غذايي و دارويي مي باشند يا افرادي كه داراي سابقه واكنش به سرم اسبي هستند ، بيشتر از سايرين مستعد بروز واكنش‌هاي شديد تزريق سرم ضد مار گزيدگي مي باشند . در اين موارد برخي معتقدند كه بري پيشگيري از بروز واكنش‌ها و يا كاهش شدت آن قبل از تزريق سرم مار گزيدگي ، آدرنالين ، آنتي هيستامين و كورتيكواستروئيد تجويز گردد .
سرم ضد مار گزيدگي بهتر است به صورت داخل وريدي و رقيق شده به نسبت 5/1 يا 10/1 طي 15 تا 30 دقيقه تزريق شود . تجويز سريع سرم توصيه نمي شود و تجوز دز اوليه سرم بستگي به نوع و خلوص سرم مصرفي و فاكتورهاي متفاوتي از قبيل سن ، وضعيت فيزيكي و حال عمومي بيمار دارد و بايد زير نظر پزشك انجام شود . در حالات خفيف بيماري ، تزريق يك يا دو واحد در حالات سخت بيماري 2 تا 6 واحد و حتي بيشتر از سرم پلي والان ضد مار گزيدگي ساخت ايران تجويز مي شود . در اغلب موارد مار گزيدگي در ايران ،‌تزريق سرم پلي والان توصيه مي شود مگر در موارد كبرا يا كفچه مار ترجيحاً‌ از سرم اختصاصي يا منووالان استفاده شود (سرم پلي والان ايران نيز موثر است ) .
بعضي هر يك شيشه يا آمپول را يك واحد دانسته و برخي هر صد (LD50) خنثي شدن سم را يك واحد و برخي خنثي شدن 1/0 ميلي گرم سم را يك واحد مي دانند . همچنين عده اي معتقدند كه هر واحد سرم ضد مار گزيدگي مقدار سرمي است كه اگر درون رگ تعداد معيني موش آزمايشگاهي (به وزن 18 تا 20 گرم) تزريق شود و بلافاصله پس از 5 تا 10 MLD (حداقل مقدار كشنده) از سم مورد نظر تزريق گردد و قدرت نگهداشتن 50% از اين موشها را داشته باشد . اين واحد سرمي را با علامت (Antivenom Unit) Au نشان مي دهند .
همانطور كه اشاره شد در موارد سخت گاهي بيش از 6 آمپول مثلاً ده واحد و حتي بيشتر و گاهي تا 45 واحد يعني 450 ميلي ليتر سرم براي يك بيمار مصرف شده كه اين مقدار خطرناك است و نبايد تجويز شود .
هنگام تزريق سرم ضد مار گزيدگي مي بايستي سرنگ محتوي آدرنالين 1000/1 جهت مقابله با انافيلاكسي آماده و در دسترس باشد . به دنبال تزريق سرم ضد مار گزيدگي احتمال بروز بيماري سرم Serum Sichness) وجود دارد . بسياري از سرمهاي ضد مار گزيدگي خاصيت پيروژني يا تب زدايي دارند . اگر سرم ضد مار گزيدگي در دسترس نباشد بايد به درمانهاي علامتي متوسل شد . شوك معمولاً با اقدامات رايج مثل استفاده از مايعات و الكتروليتها و تجويز مناسب داروهاي واز و پرسور (Vasopressor) درمان مي شود . تزريق پلاسماي منجمد تازه يا (Fresh Frozen Plasma) FFP ، فاكتورهاي انعقادي و پلاكت ممكن است در اختلالت انعقادي موثر باشد . تاثير مثبت هپارين (Heparin) ثابت نشده است . گاهي در مار گزيدگي به علت نارسايي كليه‌ها ممكن است نياز به دياليز باشد ولي نارسايي دائمي كليه به ندرت ديده مي شود . فلج تنفسي ناشي از سموم نروتوكسين ممكن است به سختي با تجويز سرم ضد مار گزيدگي برطرف شود و گاهي نياز به اقدامات حمايتي تنفسي و تراكئوستومي است (Tracheostomy).
ادروفونيوم هيدروكلرايد يا تنزيلون Edrophonium (Tensillon) hydrochlorise موقتاً در بلوك عصبي عضلاني ناشي از سم كبرا اثر دارد . بعضي معتقد به تزريق همزمان سرم مار گزيدگي و كوردتيكواستروئيدها (Corticosteroids) هستند ولي معمولاً اين روش توصيه نمي شود . در مار گزيدگي فاسيوتومي Fasciotomy توصيه نمي گردد . ولي به ندرت در موارد ضروري از آن استفاده مي نمايند .
بروز عفونت در مار گزيدگي معمولاً شايع نيست مگر در مواردي كه به عنوان كمك‌هاي اوليه محل گزش را بريده يا شكاف مي دهند و به نحوي باعث آلودگي موضع مي شوند . در عفونت‌هاي حاصله كه گاهي گرم منفي هستند پس از كشت و انتي بيوگرام ، آنتي بيوتيك انتخابي تعيين مي شود . مگر در حالات حاد و شديد كه مستقيماً آنتي بيوتيك مناسب تجويز مي گردد . در مورد افرادي كه قبلاً مايه كوبي عليه كزاز شده اند يك تزريق يادآور يا تزريق يك دز واكسن كزاز كافي است ولي اگر مايه كوبي نشده باشند و احتمال آلودگي كزاز وجود داشته باشد ، تزريق يك دز واكسن كزاز همراه با سرم ضد كزاز توصيه مي شود .
* پيش بيني وضع بيماران:
تا زماني كه ضربان قلب وجود دارد مي توان به بهبود بيمار اميدوار بود . گاهي مصدوم يا مار گزيده بدون درمان اصلي بهبود پيدا مي كند و نيز ممكن است مرگ خيلي سريع بعد از گزش گروه الاپيده فرا رسد . حد متوسط زمان فرا رسيدن مرگ معمولاً پنج ساعت بعد از گزش است ولي ممكن است مرگ تا هفت روز پس از گزش نيز به تاخير بيافتد . توجه به پائين آمدن فشار خون و مشاهده علائم باليني ، اختلالات دستگاه تنفس و گردش خون موضوع را تا حدي روشن مي نمايد .
در گروه الاپيده يا كبرا اساساً مرگ در اثر فلج دستگاه تنفسي است . ضعف ماهيچه‌ها ‌، ازدياد ترشح بزاق و استفراغ بيش از حد مزيد بر علت و گاهي موجب خفگي مي شود . در حاليكه در گروه افعي‌ها خونريزي و شوك بيشتر باعث مرگ مي گردد .
در صورت عدم مشاهده نكروز ممكن است درد به طور نادر تا دو هفته ادامه يابد . معمولاً تورم تا دو هفته از بين مي رود و به ندرت مشاهده شده است كه يكي دو ماه اين تورم ادامه يابد .
چنانچه زخم را ضد عفوني كنند و آزاد بگذارند در طي يكي دو هفته خشك خواهد شد ولي اگر به عللي زخم بسته شود ممكن است عفوني شده و بهبودي طولاني تر شود و حتي ديده شده كه زخم چند ماه ادامه داشته و سرانجام به مراقبت و عمل جراحي احتياج پيدا كرده است . به افرادي كه سرم اختصاصي براي درمان تزريق مي شود گاهي علائم در طي يكي دو روز از بين مي رود و به ندرت بيش از دو هفته اين علائم باقي مي ماند .
دوران بيماري در گزش مارهاي دريايي كمي طولاني تر بوده و شايد چندين ماه طول بكشد تا بيمار سلامت خود را باز يابد . در گزش افعي‌ها كه سم آنها خاصيت خونريزي داشته باشد معمولاً بيمار طي يك هفته بهبود پيدا مي كند . اما گزش افعي‌هايي كه سم آنها خاصيت انعقاد خون را تغيير مي دهد و سرم غير اختصاصي در مورد آنها تجويز مي گردد دوران بيماري دو سه هفته طول خواهد كشيد تا بهبود حاصل گردد .
در حالات سخت بيماري ، ابتدا جريان خون سريع مي شود و بعد اين جريان به كندي صورت مي گيرد . در چنين وضعي خون به قلب و مغز به كندي مي رسد و ممكن است اين عمل در اثر شوك (12 تا 72 ساعت بعد از گزش) يا در اثر خونريزي داخلي يا از محل گزش باشد .