کمک های اولیه در شرایط جّوی نامساعد

[MOHSENEBRAHIMI]

گزیدگی و نیش زدگی
     کشور ما با توجه به وضع جغرافیایی خاص خود و اختلاف آب و هوا درمناطق مختلف،دارای جانوران سمی گوناگون است که شتاسایی آنها جهت پیش گیری و درمان احتمالی،کاملاًضروری است.در هر حال گزیدگی و نیش زدگی،یکی از راههای ورود سم به بدن تلقی می شود.دراین فصل به چند مورد مهم از گزیدگی و نیش زدگی اشاره خواهد شد.
 
●مار گزیدگی
    گرچه اکثر مارها سمی نیستند،اما گزش آنها به علت ایجاد ترس و وحشت ممکن است باعث بروز شوک روانی شود.بنابراین ضروری است پس از گزش در صورت امکان مار را کشته و جسد آن را به منظور تعیین نوع و چگونگی درمان – تزریق پادزهر – همراه مصدوم به مراکز بهداشتی- درمانی فرستاد.
     کارگران ساختمانی،کارگران حفرتونل،کارگران واحد تعمیرات وتاسیسات کارخانه ها،کارگران انبارها،کارگران فاضلابرو،کشاورزان،کارگران مراکز کشت و صنعت،کارگران دامپروریها و محافظین جنگلها بیشتر در معرض خطر مارگزیدگی قرار دارند.
     به طور کلی مارهای سمی ایران از نظر وضع ظاهری دارای مشخصات زیر می باشند:
-  در هر طرف سر حفره ای بین چشم و بینی خود دارند که مارهای غیر سمی فاقد آن هستند.
-  مردمک چشم آنها عمودی یا بیضی شکل است در حالی که مردمک چشم مارهای غیر سمی گرد می باشد.
-  سر مارهای سمی مثلثی شکل بوده و از پولکهای ریز پوشیده شده است.
-  طول مارهای سمی تا اندازه ای کوتاه و بدنی زخیم دارند.
-      مارهای سمی دارای دندان نیش پیشین هستند.دندان نیش این مارها،لوله ای شکل و توخالی بوده و در قسمت جلوی دهان در فک فوقانی جای دارد.
     شکل صفحه بعد،موارد اختلاف بین مار سمی و غیر سمی را نشان می دهد.
 
مهمترین علایم مارگزیدگی
-    درد شدید سوزاننده همراه با تورم در محل گزیدگی
-    ایجاد حفره در محل گزیدگی (جای یک یا دو سوراخ در محل گزیدگی)
-    تغییر رنگ پوست(ابتدا خاکستری استکه کم کم به طرف سیاهی می رود.)
-    احساس تشنگی
-    خواب آلودگی
-    ضعف عمومی،نبض تند،تهوع و استفراغ
-    عروق فراوان
-    اختلال در عمل تنفس
-    بروز شک
 
یادآوری مهم!
-    گزش مارهای"افعی" غالباً همراه با تورم شدید،خونریزی موضعی،ادرار خونی،عدم انعقاد خون،ظهور دانه های قرمز و چسبندگی خون در یک تا دو ساعت اول است.
-   علایم ناشی از گزش مار"کبرا و کفچه مار"در مدتی کمتر از یک ساعت بروز نموده و بسرعت پیشرفت می نماید همراه با ضعف و سستی،اختلال در ستگاه تنفس و شوک بوده و مرگ بر اثر فلج دستگاه تنفس اتغاق می افتد.
-   دراثر گزش مار "دریایی"شخص دچار دردهای عضلانی،خونریزی درون ماهیچه ها و ادرار قرمز یا قهوه ای می شود.
 
●چه باید کرد؟
-   بستن فوری نوار ،بند یا پارچه تا شده در بالای محل گزش،نوار را باید کمی بالاتر از محل تورم بست و آن را باید طوری محکم کرد که انگشت سبابه به زیر آن بلغزد.
-   فشار ناشی از بستن نوار باید بحدی باشد که جریان خودن ورودی را متوقف کند نه شریانی را و نبض در زیر محل بستن نوار باید ضربان عادی خود را داشته باشد .
-   مکیدن زهر از بدن مصدوم .کمک دهنده باید یک شکاف طولی به اندازه یک سانتیمتر در روی محل دندانهای مار داده و آن را بمکد.این کار را می توان توسط تیغه چاقوی تیزی که بر روی آتش گرفته و سپس سرد شده باشد انجام داد.کمک دهنده باید بلافاصله مواد مکیده شده را از دهان خارج کند.
-   عمل شکاف دادن و مکیدن سم باید در دقایق اولیه انجام شود،به طوری که اگر نیم ساعت از زمان گزش گذشته باشد ،اثری نخواهد داشت.
-   شکاف را عمیق انجام ندهید ،به طوری که فقط پوست و بافت زیر جلدی شکاف بردارد.
-   اگر محل گزیدگی نزدیک مفصل و یا در نزدیکی شریانی است که دارای نبض می باشد،آن را شکاف ندهید،زیرا خطرناک است.
-   مصدوم را حرکت ندهید،در صورت ضرورت به او کمک کنید تا آهسته حرکت نماید.
-   مصدوم را برای تزریق پادزهر به مراکز بهداشتی – درمانی اعزام کنید.
-   در صورت فلج عضلات تنفسی،بلافاصله تنفس مصنوعی را آغاغز کنید.
-   در صورت بروز شوک به درمان آن بپردازید.
دقت کنید!

   سرمهای ضد مارگزیدگی  با نامهای مختلف در کشور موجود می باشد مانند سرمهای"پلی والان"که همراه با دستور العمل و تاریخ مصرف عرضه شود.این سرم بر ضد سم پنج نوع افعی و یک نوع مار کبرای ایرانی تهیه شده و سرمهای "مونوالان"یا اختصاصی که بر ضد سم هر یک از مارها تهیه گردیده است، در دسترس می باشد.
  
 
 

برای پیشگیری چه باید کرد؟
□    از راه رفتن در تاریکی و پاگذاردن بر سطوح نامنظم،سوراخ دار و سطوحی که از چوب و الوار پوشیده شده،خودداری کنید.
□    پوشیدن چکمه و کفش ساقه بلند و استفاده از دستکش در مناطق پر مار،روشی منطقی است.
□    از وظایف مسوولین بهداشت حرفه ای در مناطق مارخیز آن است که نوع مارهای سمی،درجه سمیت و وسایل درمانی لازم را همیشه در اختیار داشته باشند.
به خاطر داشته باشید!
- بر روی محل گزیدگی،یخ نگذارید،زیرا یخ باعث اثر سم نشده و بر عکس با کاهش علایم موضعی،کادر درمانی را در تخمین شدت مصدومیت دچار کمراهی می کند.
- پس از شناسایی میزان مصدومیت توسط کادر درمانی،برای کاهش درد و تورم می توان از کمپرس یخ استفاده کرد.
- بهتر است مصدوم را گرم نگهداشته و اگر در حالت تهوع و استفراغ نیست،به او جرعه جرعه آب،چای یا شیر بدهید.
- در تمام گزیدگی ها توسط حیوانات باید مسئله خطر انتقال بیماری کزاز را نیز در نظر گرفت و اقدامات پیش گیری را انجام داد.یادآور می شود در صورت آلودگی دندان مار،امکان انتقال سایر بیماریهای ویروسی،میکروبی و انگلی نیز وجود دارد.
●اطلاعات بیشتری درباره مار و نمارگزیدگی
-      مارها،مناطق آرام و ساکت را برای زندگی ترجیح می دهند.
- حرکت مارهای سمی معمولاً کند است،در حالی مارهای غیر سمی سریع و چابک هستند.
- فصل بهار و تابستان دوران فعالیت مارها بوده و به شکار می پردازند اما در فصل زمستان سستس و رخوت پیدا می کنند و به خواب زمستانی می روند.
- مبارزه با موشها و از بین بردن آنها که غذای مارها را تشکیل می دهند،موجب مهاجرت مارها و کاهش تعداد آنها می شود.
- گاهی با ایجاد "دود"در مناطق آلوده،مارها را می توان فراری داد.
- مارها نسبت به نیکوتین حساس هستند و می توان با پاشیدن گرده توتون،مانع ورود آنها به اماکن مورد نظر شد.
- هنگام مشاهده مار به جار فرار کردن و نگران شدن بیش از حد می توان با چوب ویا عصایی تقریباًبه طول یک متر،مارا از سر راه خود دور کرد.اما اگر فرار تنها راه نجات است،باید به صورت مار پیچ فرار کرد.
- تقویت روحی مار گزیده ،اهمیت زیادی دارد و باید از گفتن مطالبی که باعث هیجان و ترس مصدوم می شود،خودداری کرد.
- سم مارهای درذیایی به مراتب قوی تر و کشنده تر از سم افعی ها و کبراها می باشد.
- دوران بیماری در گزش مارهای دریایی کمی طولانی بوده و ممکن است چند ماه طول بکشد تا مصدوم بهبود یابد.
 
●سگ گزیدگی
      هاری که در ردیف بیماریهای قانونی ناشی از کار از آن نام برده می شود،بیماری مشترک بین انسان و حیوانات خونگرم بوده و حیواناتی مانند سگ،گرگ،گربه،شغال،گراز،گاو،گوسفند،بز و الاغ به آن مبتلا     می شوند.
      کشور ما یکی از نقاط مهم بومی نوع هاری گرگ است و گرگ در درجه اول و سگ در مرتبه بعدی ممکن است باعث ابتلای انسان به هاری شوند.حیوانم هار به علت گاز گرفتن یا چنگ انداختن توسط پنجه آلوده به بزاق،ویروس را به بدن انسان وارد می کند.
     دوران کمون بیماری معمولاً بین دو تا هشت هفته است که با توجه به شدت زخ9م،مقدار ویروس وارد شده به بدن و نزدیکی محل زخم به ریشه تارهای عصبی و مغز ممکن است به حدود ده روز تا دوسال برسد.شناسایی سک هار بسیار مهم است.به طور کلی سگهای هار اغلب مضطرب،ناراحت و گوشه گیر بوده و نسبت به روشنایی حساس می باشند.از علایم دیگر هاری در حیوان،زوزه کشیدن،بسته شدن دهان و خروج بزاق،اشکال در راه رفتن و کشیدن پای عقب بر زمین است.
       نشانه های هاری در انسان عبارت است از: دلهره،سردرد،تب،بی قراری و اضطراب که به طرف فلج خفیف و ناکامل یا فلج کامل پیشرفت می کند.انقباض عضلات بلع به هنگام نوشیدن باعث می شود که مصدوم از آب بترسد و نشانه های هذیان گویی و تشنج نیز پیش می آید و مرگ اغلب در اثر فلج دستگاه تنفس اتفاق می افتد.
 
 
 
 
 
●چه باید کرد؟
     پس از گزیده شدن،اساسی ترین کار،خارج کردن ویروس از محل زخم می باشد.برای این کار باید هرچه سریعتر و بطور کامل محل زخم را با آب و صابون غلیظ یا سایر مواد پاک کننده شستشو داد.باید از دستکاری ،شکافتن و بخیه زدن زخم خودداری کرد.
     درمان هاری باید قبل از بروز علایم بیماری شروع شود.البته درمان دارویی وجود ندارد و برای معالجه بیمار از سرم و واکسن استفاده می شود.چون سرم باید حداکثر بیست و چهار ساعت پس از گزش تزریق شود،بنابر این مصدوم را در اصرع وقت به مراکز بهداشتی –درمانی اعزام کنید. درصورت امکان به همراه او سر حیوان گزنده را نیز باید جهت تحقیقات بعدی به مراکز مربوطه فرستاد.یادآور می شود،انستیتو پاستور موسسه مسوول تحقیقات در مورد بیماری هاری است.برای این منظور باید سر حیوان را بدون دستکاری ،در یک کیسه تمیز پلاستیکی قرار داده و اطراف آن را از یخ پر کرده و پس از بسته بندی به آزمایشگاه فرستاد.این عمل باید به ترتیبی انجام شود که سر حیوان منجمد نشود.
 
●اقدامات زیر را باید عنوان کمک های اولیه به سیستم تلقی نموده.زیرا با انجام آنها می توان به میزان قلبل توجهی از موارد بیماری هاری کاست.
-  معدوم نبودن سگهای ولگرد
-  جلوگیری از تجمع سگها و گربه ها در اطراف نهار خوریها با دفع صحیح زباله و پس مانده های غذلیی
-  معدوم نبودن سگ،گربه و سایر حیواناتکه به وسیله حیوان مبتلا به هاری گزیده شده اند.
-  آشنا نمودن افراد به علایم بیماری هاری در حیوان و انسان
-  آموزش اصول کمکهای اولیه در مورد بیماری هاری،بخصوص به افرادی که بیشتر درمعرض خطر قرار دارند.
-  واکسیناسیون افرادی که در معرض خطر قرار دارند،مانند دامپزشکان،کارکنان مراکز پرورش سگ و سایر حیوانات خونگرم،کارکنان محیط زیست،جنگلبانان،کشاورزان و کسانی که به لحاظ شغلی در رفت و آمد به کارخانه همه روزه باید از مناطق بیابانی و خلوت عبور کنند.
 
 
●عقرب گزیدگی
        کژ دم یا عقرب ،در مناطق گرم و خشک بسیار و جود دارد و عقربهای مناطق کویری فوق العاده خطرناک و سمس هستند- مانند  کاشان- و ممکن است،باعث مرگ مصدوم شوند.غده زهری عقربها در آخرین بند دم آنها که بر روی زمین می کشد،قرار دارد سم نیش عقرب از نوع عصبی است و هر چه عقرب بزرگتر باشد،سمش بیشتر و مهلک تر خواهد بود.عقربها معمولاً روزها در شکافی از چوب،سنگ و مانند آن پناه گرفته و استراحت می کنند وشبها به حرکت و فعالیت در می آیند. عقربها بیشتر پاها و دستها را نیش می زنند.
 
علایم عقرب گزیدگی:
     درد، سیاهی در محل نیش زدگی، ایجاد حله قرمز دور محل نیش زدگی،عرق سرد،رنگ پریدگی ، سرگیچه استفراغ،ریزش آب دهان و آب ریزش از چشم و بینی،سردرد، گشادی مردمکها، کندی نبض، تشنج ،انقباض عضلات و سرانجام بیهوشی و مرگ به علت خفگی از علایم عقرب گزیدگی است.
 
●چه باید کرد؟
-                      بالای محل نیش زدگی را ببندید.
-                      حرکت مصدوم را به حداقل کاهش دهید.
-                      مانند مار گزیدگی، پس از بستن بالای محل گزش،آن را به صورت×شکاف بدهید و محل را بمکید و فوراً مواد مکیده شده را از دهان خارج کنید.
-                      برای کاستن از شدت درد و تورم،می توان از کمپرس آب سرد استفاده کرد.
-                      مصدوم حرا برای تزریق سرم ضد عقرب گزیدگی،هرچه زودتر به مراکز بهداشتی- درمانی اعزام کنید. یادآور می شود عکس العمل ناشی از گزش این حیوان بلافاصله ظاهر می شود،بنابراین سرعت عمل کمک دهنده،نقش مهمی خواهد داشت.
-         توجه کنید!
-              کارگران مناطقی که احتمال خطر عقرب زدگی در آنجا زیاد است ،ضروری است،قبل از پوشیدن لباس،کفش ،چکمه و دستکش،آنها را کاملاً بازرسی نمایند و هرگز با پای برهنه حرکت نکنند.
●نیش عنکبوت
        عنکبوت یا رطیل درارای شمکمی سیاه رنگ با لکه های قرمز تیره است و این حیوان معمولاً در قسمتهای غیر مسکونی زندگی می کند.زهر عنکبوتهای سمی نسبت به نوع و جثه آنها متفاوت است.آثار گزش و مصمومیت عبارت است از ورم ،التهاب،تاول و آثار عمومی مانند سرگیچه و استفراغ و درد و سفتی عضلات،انقباض و قولنج شکمی،درد عمومی بدن و احتمالاًمرگ.در چنین حوادثی،مصدوم را باید به مراکز بهداشتی- درمانی اعزام کرد.
 
یادآوری مهم!
     بیهوشی فوری و مرگ ناشی از نیش حشراتی مانند زنبورهای مختلف،کک،ساس،هزارپا،رطیل و مانند آنها کمتر به علت عکس العملهای حساسیتی است،بلکه علت آن حساسیت قبلی و شوک آنافیلاکسی است، که به صورت زیر تظاهر می کند:
□    پیدایش سریع تورم اطراف چشمها و دهان
□    پیدایش کهیر عمومی
□    اختلال در عمل تنفس که ممکن است به سرعت به ورم ریه منجر شوده و با خارج شدن کف از دهان به نارسایی تنفسی منجر گردد.
 
●چه باید کرد؟
-      در صورت لزوم عملیات تجدید حیات قلبی- تنفسی را آغاز کنید و آن را تا رساندن مصدوم به پزشک یا مراکز بهداشتی- درمانی ادامه دهید.گاهی باید این عملیات را تا چند ساعت ادامه داد.
-      تزریق"آدرنالین"ممکن است،مصدوم را از مرگ نجات دهد.
 
 
 
 
·     اگر در ماموریتهای خارج از کارخانه به ناچار از کارگری استفاده می شود که مثلاًاحتمال بروز حمله قلبی ،سکته مغزی،شوک دیابتی و مانند آن برایش وجود دارد،سرپرست کارگاه باید به کمک سایرمسؤولین ترتیبی اتخاذ کند که وسیله نقلیه ای مناسب در محل آماده باشد تا دذر صورت لزوم بتوان مصدوم را در اسرع وقت به مراکز درمانی اعزام کرد.
·     سرپرستان کارگاه ها،جهت اعزام کارگران به ماموریتهای خارج از کارخانه،کارگران را باید به ترتیبی انتخاب نمایند که حد اقل یک نفر آنها به اصول کمکهای اولیه و تجدید حیات قلبی- تنفسی آشنا باشد تا هنگام ضرورت بتواند به کارگر مصدوم کمک کند.
 
برای مطالعه بیشتر علاقه مندان:
-    مارهای ایران،دکتر محمود لطیفی،دفتر آموزش زیست محیطی،سازمان حفاظت محیط زیست،1370
-    کنترول بیماریهای واگیر دار در انسان،ترجمه دکتر حسین صباغیان،انتشارات رز،1363
-    راهنمای فوریتها و موارد اضطراری،ترجمه دکتر فخرالدین محلاتی و همکاران،ناشر شرکت کتاب برای همه
 
 
 
آسیبهای چشم
    چشم اندام بسیار مهم،حساس و ظریفی است که در واحدهای تولیدی و معادن بسیار مورد تهدید قرار می گیرند.سهل انگاری و عدم رعایت نکات بهداشتی و رعایت نکردن مرافبتهای خاص در مراحل اولیه بروز حادثه ممکن است کارگر را دچار نقص بینایی و حتی کوری کرداند.انواع اشعه ها،کرد و غبار،مواد شیمیایی مانند اسیدها و بازها،پرتاب اشیاء،ضربه به سر و فرورفتن اشیایی مانند پلیسه در چشم از جمله مواردی است که بطور معمول در کارخانه جات ،بینایی کارگران را به خطر می اندازد.قرنیه قسمت شفاف جلوی مردمک چشم به آسانی در اثر تماس با اجسام خارجی خراشیده می شود ،صلبیه(قسمت سفید)در اثر جراحت و یا تحریک کاملاً قرمز شده و پلکها ممکن است در اثر برخورد اجسام برّنده،دچار پارگی و تورم شوند.
 
●فرورفتن اجسام در چشم
    اجسام خارجی،بندرت وارد چشم می شوند زیرا پلکها در چنین مواقعی بطور انعکاسی به فوریت بسته می شوند.در صورت ورود اجسام خارجی به چشم،این اجسام در سطح آن باقی مانده و سبب تحریک و حساسیت ملتحمه،درد،سوزش،اشک ریزش و حساسیت به نور می شوند .در این هنگام باید پلک زد تا جسم خارجی همراه با اشک خارج شود و یا با گوشه دستمالی کاملاً تمیزی یا پنبه ای که به انتهای چوبی(مانند چوب کبریت)پیچیده شده و حتماً مرطوب شده باشد،آن را بیرون آورد.باید از مالیدن چشم با دست خودداری شود،آن را بیرون آورد.باید از مالیدن چشم با دست خودداری شود،زیرا این عمل باعث تشدید عوارض و ورود زایده به قسنت عقمی چشم خواهد شد.ضمناً نباید گذاشت جسم خارجی ،مدت زیادی در چشم باقی بماند.پس از خارج کردن شیئی برای جلوگیری از عفونت احتمالی باید چشم را با مواد ضد عفونی کننده خاص شستشو داد.
   در مواردی که جسم خارجی سوراخ کننده مانند چاقو،میله نازک و مداد،به درون حدقه چشم فرو رفته باشد،نباید در صدد خارج کردن آن باشیم،بلکه باید با پانسمان شل و موقت مصدوم را به مراکز بهداشتی- درمانی برسانیم.
 
 
●پارگی و ضربه های وارد به چشم
    پلکها ممکن استدر اثر برخورد با اجسام برّنده دچار پارگی و تورم شوند.ضمناً پارگی قسمت صلبیه و عنبیه احتمال دارد آنقدر شدید باشد که برای همیشه کارگر را از نعمت بینایی محروم سازد.پارگی پلکها به علت زیادی عروق،تولید خونریزی فراوان می کند که با فشار دست یا پانسمان مناسب می توان از شدت خونریزی کاست.اما اگر کره چشم دچار پارگی شده باشد نباید بر روی چشم فشار آورد زیرا کره چشم دارای مایعاتی است که در عمل دیدن بسیار موثر هستند و اگر بر روی کره چشم در این وضعیت فشار آورده شود این مایعاتن به خارج ریخته و زیانهای غیر قابل جبرانی به چشم وارد خواهد شد.
 
●چه باید کرد؟
- مصدوم را به پشت بخوابانید و سر او را کاملاً ارام و بی حرکت نگهدارید.
- هر دو چشم را با پانسمان بدون فشار بپوشانید .پانسمان چشم سالم باعث می شود که از حرکت چشمها جلوگیری شود.
- هرگز روی کره چشم صدمه دیده و پاره شده فشار وارد نکنید.
- هرگز جسم خارجی سوراخ کننده را خارج نکنید،بلکه آن را با یک لیوان کاغذی بپوشانید و سپس آن را پانسمان کنید.
- مصدوم را هرچه صریع تر به مراکز بهداشتی درمانی اعزام کنید.