تاریخ ارمنستان

[امیررضا*]

در جریان کشفیات باستان شناسان طی سالهای ۱۹۴۵-۱۹۴۹ وجود انسان در فلات
ارمنستان به نیمه نخست هزاره چهار قبل از میلاد تخمین زده شده است . در
ارمنستان نمونه ها و شواهد از ادوار میان سنگی، نو سنگی و عهد مفرغ وجود
دارد . فرهنگ و تمدن عصر آهن در ارمنستان را مربوط به آغاز هزاره نخست قبل
از میلاد تا روزگار پیشرفت دولت اورارتو دانسته اند. تمدن و فرهنگ قفقاز در
این دوره با تمدن و فرهنگ ایران مرتبط بوده است . در سده های ۱۴-۱۵ ق م
درگیری های میان حتیان و گروه قومی هایاسا روی داد . قوم اورارتو نخستین
قوم از اقوام ساکن شمال ایران و فلات ارمنستان بودند که دولت مقتدری را
نخست در منطقه میان دریاچه وان و ارتفاعات سهند و سپس در قفقاز پدید آوردند
. بعضی محققان تاثیر اقوام هوری-اورارتویی را در تشکیل قوم ارمنی اندک
دانسته اند [۱]

چنین به نظر می رسد که دولت ماد فلات ارمنستان را در سالهای پایانی سده ق
م طی جنگ با آشور فتح کرده باشد. گرچه در آن زمان دولت اورارتو ساقط شده
بود، با این وصف در ۵۹۳ ق م مآخذ موجود دولتی به نام اورارتو یا آرارات یاد
کرده اند . دیاکانوف با تکیه به نوشته گزنفون متذکر شده است که ارمنستان
در عهد ماد مستقل، ولی تابع ماد بود، وی در ادامه مطلب متذکر شده که توضیح
گزنفون در این باره آشفته و مشوش است . گزنفون در "کوروش نامه" از امتناع
شاه ارمنستان در پرداخت خراج به پادشاه ماد یاد کرده است . وی نامی از شاه
ارمنستان نبرده ولی شاه ماد را کیاکسار نامیده است . حال آنکه به نوشته
دیاکانوف، شاه مزبور کیاکسار نبود بلکه آسیاگ بوده است . کوروش که یکی از
سرداران شاه ماد بود، به ارمنستان رفت و خواستار تسلیم شاه آن سرزمین شد .
پس از تسلیم شاه ارمنستان، کوروش درصدد مجازات وی برآمد ولی فرزند وی
تیگران که دوست کوروش بود واسطه شد و کار به مصالحه پایان یافت . کوروش چند
دژ را به عنوان پایگاه نظامی به تصرف درآورد و سپس در پیکار میان کلدانیان
و ارمنیان، اینان را یاری کرد و میان آن دو قوم صلح برقرار نمود . شاهزاده
تیگران و جنگاوران ارمنی، بعد ها در لشکرکشی های کوروش به سود پادشاهی ماد
شرکت جستند . موسی خرنی همه مطالب مربوط به اورارتو را به سمیرامید
(سمیرامیس – شمیرم) نسب داده است که ظاهراً اقتباسی از نوشته کتسیاس بوده
است . وی ضمن بحث درباره واریاکیس (به نوشته کتسیاس، آریاکِس) مطالب این
مورخ را نقل کرده است[۱]

در نوشته موسی خورنی آنچه نظر جلب می کند فهرست شاهان ارمنی است که برخی
از آنها همچون پَرنواز (فرنواز)، یرواند (هاروانتا) و تیگران (تیگرا) نام
های ایرانی هستند . به نوشته دیاکانوف، داستان موسی خورنی به جز مطالب
مربوط به تیگران و دوسی وی با کوروش ( که از "کوروش نامه" گزنفون نقل شده
است ) باقی مطالب مربوط به اژدهاک از اساطیر زرتشتی است . چنین به نظر می
رسد که در عهد ماد ارمنستان ساتراپ نشین نبوده، بلکه از خود پادشاهی داشته
که تابع ماد بوده است . موسی خورنی از شاهی به نام پارویر فرزند سکائوردی
یاد کرده که ظاهراً یا واریاکس برای جنگ با آشور و درهم شکستن سارداناپال
(آشوربانی‌پال) متحد شد که به تصرف نینوا تختگاه آشور انجامید در کتاب مقدس
آمده است که خداوند روح پادشاهان ماد را بر ضد بابل بر انگیخت، در همین
کتاب از شاهان ماد، حاکمان و والیان آنان نیز از ممالک آرارات منی (مانا) و
اشکناز (سکا) یاد شده که بر ضد بابل برخاسته اند . گمان می رود که مقصود
از آرارات در کتاب مزبور، ارمنستان باشد . دیاکانوف مطالب مندرج در کتاب
ارمیای نبی را به سال ۵۹۳ ق م مربوط دانسته است . گزنفون در "کوروش نامه"
می نویسد که کوروش پسر خود تانااوکسار(بردیا) را به ساتراپی ارمنستان، ماد و
کادوسیا منصوب کرد در عهد داریوش اول شاه هخامنشی ارمنستان از تابعیت وی
روی برتافت . شورش ارمنستان دشواری هایی بسیار برای داریوش به بار آورد .
در ۳۱ دسامبر ۵۲۲ ق م در ناحیه ایزالا از اراضی سابق آشور پیکار بزرگی میان
سپاه داریوش و شورشیان درگرفت . برتری در پیکار با شورشیان بود. گرچه در
سنگ نوشته بیستون از سرکوب شورشیان یاد شده است، با این وصف به نظر می رسد
که سپاه داریوش توفیقی در این پیکار کسب نکرد . داریوش سرانجام در ۲۱ ژوئن
۵۲۱ ق م نیروی تازه نفس فرستاد و ارمنیان پس از ۷ ماه مقاومت، تسلیم شدند[۱] .

دیاکانوف معتقد است که ارمنستان پیش از آغاز پادشاهی داریوش سربه شورش
برداشته بود در سنگ نوشته بیستون تنها از یک ساتراپ نشین ارمنستان یاد شده
است، ولی هرودوت از وجود دو ساتراپ نشین ارمنستان یاد کرده است .در فاصله
سده های ۴ و ۵ ق م در ارمنستان دو ساتراپ نشین یکی در ارمنستان غربی به
حاکمیت تیزیباز و دیگری در ارمنستان شرقی به ریاست ارونت (یونانی :
اورونتس) یراوند وجود داشت . با اینهمه، هردو ساتراپ نشین اجزا یک کشور
واحد محسوب می شدند . از ۵ کتیبه بیستون، تخت جمشید، شوش، نقش رستم الف و
کتیبه خشایارشا درباره "دیوان" که برجا مانده معلوم شده است که ارمنستان
نیز همانند ماد، ساتراپ نشینی مستقل به شمار می رفت . در ۴۱۰ ق م کوروش
کوچک در شورشی که بر ضد برادر خود خشایارشای دوم کرده بود کشته شد. سپاه ۱۰
هزار نفری یونانی او تا دریای سیاه عقب نشستند و از جنوب تا شمال غرب
ارمنستان را طی کردند . حاکم ارمنستان در این هنگام ارونت (یرواند) فرزند
آرتاسورا و داماد شاه هخامنشی بود . در این زمان مرزهای ارمنستان گسترده
شده بود در روزگار اردشیر سوم، کادوشان (کادوسان) سر بر شورش برداشتند .
ارسام (ارشام) کودومان که از دودمان هخامنشی بود، شورش را فرونشاند و به
پاس این پیروزی به ساتراپی ارمنستان منصوب شد و تا ۳۳۶ ق م در این سمت باقی
بود . این شخص همان است که با عنوان داریوش سوم به پادشاهی رسید [۱]

پس از مرگ اسکند (۳۲۳ ق م) در امنستان صغیر و جلگه آرارات سلسله جدید
یرواندیان که هرانت (ارونت- یرواند) در راس آن قرار داشت، اعلام استقلال
کرد، ولی هنوز جنوب غرب (سوفنه) و جنوب ارمنستان تابع دولت سلوکیان بود .
یرواندیان جلگه آرارات را مرکز حکومت خود قرار دادند و شهر آرماویر را بر
ویرانه های شهر اورارتویی آرگیشتی هینیلی بنا کردند و آن را تختگاه خود
نامیدند . بخش جنوبی ارمنستان تابع دولت سلوکیان باقی ماند[۱]

در سال ۲۲۰ ق م اتحادی میان ارمنستان جنوبی و منطقه آرارات صورت گرفت و
ارمنستان بزرگ پدید آمد . پس از انقراض دولت سلوکیان در پیکار با رومیان
(۱۹۰ ق م) آرتاشس (آرتاکسیاس) و زاره (زاریادر) سر به شورش برداشتند و
استقلال ارمنستان کبیر و سوفنه را اعلام نمودند . آرتاشس که در تاریخ با
عنوان آرتاسش اول شناخته شده است (۱۸۹-۱۶۰ ق م) خود را مستقل و شاه
ارمنستان بزرگ نامید . وی اراضی ارمنستان صغیر را نیز ضمیمه قلمرو خویش کرد
و با اعلام نام دودمانی ارونتیان (یرواندیان) نسبت خود را با شاهان پیشین
ایران و دودمان هخامنشی مورد تاکید قرار داد و این خود عاملی برای تسجیل
حکومت وی بود[۱]

در تاریخ ارمنستان سلسله‌های زیر حکومت کرده اند.
ویکیپدیا