هیاهوی رکود یا رشد علمی بر پایه‌ای متزلزل

[✘PETER✘]

شاید در آن فضای سنگین متکی بر نفی و اثبات نمی شد در خصوص این هیاهویی که بر پایه ای متزلزل به نام مقالات استوار شده است، توضیحی ارائه داد و یا سخنی به میان آورد. اما حال که موج سیاسی استیضاح فرونشسته است شاید بتوان به گوشه ای از عمق نگرانی ای که ارزیابی سطح علمی کشور را تهدید می کند اشاره کرد.

در طول هفته های گذشته مکررا از نهادهای مسوول و غیر مسوول شنیدیم که رشد علمی کشور صعود داشته و یا رکود. فارغ از اینکه این موضوع نیز به مساله ای سیاسی تبدیل شد و موافقان استیضاح از رکود علمی و مخالفان آن از صعود صحبت می کردند، آنچه که عمیقا مورد نگرانی است و خطری جدی برای پیشرفت علمی کشور محسوب می شود این است که در این هیاهوی رکود و صعود هیچ ارگان و نهاد علمی دولتی و یا غیر دولتی به این سوال مهم پاسخ نداند که معیار رشد و پیشرفت علمی چیست؟

در کنکاشی دقیق در میان همه مجادله ها می توان دریافت که همه مناقشه ها بر سر تولید مقالات علمی است. حتی وزیر محترم نیز در دفاعیات خود تنها به نرخ تولید مقالات و روند طولانی پذیرش و انتشار آنها توجه نمود. در این میان، مهمترین ارگانی که بعضا آمارهای پیشرفت علمی کشور را در فرایندی رسانه ای ارائه می دهد موسسه ایست که تقریبا اکثر مستندات خود را به پایگاه اسکوپس ارجاع می دهد.

بر اساس این پایگاه می توان جایگاه کشور و همچنین دانشگاه ها را از نظر صرفا تولید مقالات ارزیابی نمود. اگرچه برخی رتبه بندی های دیگر بر اساس آمارهای کیفی سایر پارامترهای دانشگاهها نیز ارائه می شود، مستند اصلی بسیاری از هیاهو های رکود یا رشد علمی کشور ما از سوی نهادهای مسوول به همین پایگاه ارجاع داده می شود.

حال جالب است بدانیم که پایگاه اسکوپس صرفا ارجاع دهنده مقالات علمی مجلات و کنفرانس هاست. محققینی که در سراسر جهان اقدام به تدوین مقاله می کنند اگر در مجلات ایندکس شده این پایگاه چاپ شود جزو آمار آن خواهد آمد.

خود این پایگاه بعضا در برخی موارد دارای اشتباهاتی از قبیل تشابهات اسمی و موارد مشابه است که از آن باید بگذریم. نکته مهمی که در این میان جالب توجه است این است که در بسیاری از کشورهای دنیا که در رتبه بندی های بالا قرار دارند ارائه و چاپ یک مقاله به مفهوم این موضوع می تواند باشد که در آن کشور یک نیاز یکپارچه به عنوانی که مقاله بر اساس آن تدوین شده وجود داشته و نمونه تجربی مقاله در صنعت کشور مربوطه پیاده سازی شده است.

هرچند که به زمان انجام این پژوهش به هیچ وجه نمی توان اعتماد کرد چرا که برخی از پژوهش های کاربردی و حیاتی جهت حفظ اطلاعاتشان فاصله ای طولانی از زمان انجام تا زمان ارائه شدن دارند. اما روشن است که در کشور ما چنین روندی تقریبا از درصد بسیار پایینی برخوردار است و اغلب مقالات ارائه شده حاصل ایده های شخصی و یا تدوام فعالیت های محققین سایر کشورهای پیشرفته در مرز دانش می باشد. لذا در یک کلام ارزیابی رشد و رکود علمی کشور بر اساس این مقالات چاپ شده عملا موضوعیت واقعی زیادی پیدا نمی کند چه برسد به اینکه به مناقشه استیضاح وزیر علوم تحقیقات و فناوری تبدیل شود.

اگر معیار رشد علمی کشور تنها در یک بعد مقالات دیده شود ارتقاء رتبه کشور به رتبه های زیر ۱۰ بین المللی نیز معیار ارزشمندی برای بررسی واقعی سطح علمی کشور و آنچه که به واقع برای استحکام و قدرت علمی به آن نیاز مندیم نخواهد بود.

نکته مهم دیگر اینکه یکی از بارزترین علت های افزایش چشمگیر مقالات علمی در ایران و نه صرفا رشد علمی مربوط به افزایش ظرفیت تحصیلات تکمیلی است که هم در دولت اصلاحات و هم در دولت قبل به طور قابل توجهی دنبال شده است و هر دو گرایش های سیاسی در این موضوع اتفاق نظر داشته اند. به عبارت دیگر، یکی ار سیاست های اصلی وزارت علوم در دوره ای ۱۰ الی ۱۲ ساله افزایش ظرفیت دوره های تحصیلات تکمیلی بوده که خصوصا در این دوره ها گرایش به تولید مقاله در میان دانشجویان افزایش میابد.

اگر چه این گرایش بعضا با سیاست های اجباری همراه است. حال نکته قابل تامل این است که اگرچه رشد علمی مقاله محور کشور با این سیاست افزایش داشته عملا دوره های کارشناسی فدای دوره های تحصیلات تکمیلی شده اند و این کاملا خلاف روند فعلی سیاست گذاری در کشورهایی است که به دنبال پیشرفت علمی هستند. این روند و سیاست ها که مدتهاست از سالیان گذشته در دستور کار متولیان علمی کشور قرار گرفته منجر خواهد شد به محققینی که دیگر نوانمندیهای یک مهندس واقعی را ندارند و تنها در تدوین و ترکیب بندی مقالات علمی تبحر دارند و این موضوع روند واقعی رشد و پیشرفت علمی در کشور را به شدت تهدید می کند.

همه این مقدمات برای این بیان شد که تاکید شود که معیار مقاله و استناد به پایگاه هایی که صرفا تعداد مقالات تولیدی کشور ها را بررسی می کنند یک مسیر انحرافی برای ارزیابی پیشرفت علمی است و هیاهو برای رکود یا صعود بر این اساس راه به جایی نخواهد برد.