مقدمه ای بر دین شناسی تطبیقی

[bOoOoOy]

دین شناسی تطبیقی چیست؟
طرح موضوع
دین شناسی تطبیقی(comparative Religion) یا علم ادیان درواقع یکی ازشاخه های علوم اجتماعی است که زیاده از یک قرن می شود در دانشگاهها ومراکز علمی غرب وبه تقلید ازآن اخیرا درسایرنقاط جهان مطالعه وتدریس می گردد.

ازآنجا که عقیدۀ دینی از مهم ترین واساسی ترین ویژگی های زندگی انسانی وعمیق ترین احساس وقوی ترین گرایش درنهاد آدمی به شمار می رود ونظر به نقشی که دین درتاریخ، فرهنگ وتمدن بشری داشته ودارد، دانشمندان علوم اجتماعی، چه موافق ومتدین وچه مخالف وضد دین، کوشیده اند تا این پدیدۀ شگفت انگیز را از زوایای مختلف ومتعدد مورد تحقیق وتعمق قرارداده تأثیر متقابل آنرا در روحیات، اخلاق، تاریخ، فرهنگ، فلسفه، زبان وغیره مطالعه نمایند. بعضی ها از منظر روانشناسی به این پدیده نگریسته درپی کشف انگیزهای گرایش انسان به دین افتادند ودرنتیجه روانشناسی دین را به وجود آوردند وبعضیها از دیدگاه جامعه شناسی وارد این موضوع گردیده به بررسی تأثیر، عملکرد ونقش متقابل دین وجامعه همت گماشتند وجامعه شناسی دین (نه جامعه شناسی دینی) را بنیان گذاشتند. تعدادی به توصیف وتبیین حقیقت تجربۀ دینی، زبان دینی ومنشأ پیدایش دین پرداخته، فلسفۀ دین (نه فلسفۀ دینی) را به وجود آوردند. شماری از دانشمندان به بررسی وارزیابی مقایسه یی و تطبیقی محتوای درونی ادیان، اقدام نموده دانش مقارنۀ ادیان یا دین شناسی تطبیقی یا مقایسه یی را پی ریزی کرد ند. وبدین ترتیب یک رشتۀ علمی بسیار وسیع وعمیق وارجمندی را تحت نام عمومی علم ادیان در سلسلۀ علوم اجتماعی پی ریختند که تاهنوز از اهمیت زیاد و مقام بلندی برخوردار بوده با وسعت وشدت ادامه دارد.



تعریف دین شناسی تطبیقی
برای معرفی علم ادیان، دانشمندان تعریف های متعددی ارایه کرده اند، از میان آنها تعریف زیر از همه کاملتر به نظر می رسد: «دانش ادیان عبارت است از تحقیق علمی وموردی (موضوعی) وروشمند وبی طرفانه در ادیان ومذاهب مختلف وتشخیص وجوه اشتراک ومشابهت، اختلاف ومباینت، میان آنها وکشف مفهوم عام دین وشاخصۀ اساسی احساس دینی از خلال آن.»۱

ازتعریف فوق به خوبی معلوم می شود که دانش ادیان یا دین شناسی تطبیقی، با علم کلام یا الهیات (Theology) مغایرت دارد. اولا دانش ادیان، کلی وفراگیر بوده همۀ دین ها را مورد مطالعه قرار می دهد، در حالیکه علم کلام در هردینی محدود به همان دین خاص است. ثانیا، علم ادیان جنبۀ توصیفی دارد نه توجیهی، یعنی تنها به دنبال توصیف ومقایسه وفهم ماهیت ادیان وتاریخ آنها است وبه حقانیت وبطلان هیچ دینی کاری ندارد، اما علم کلام جنبۀ توجیهی ودفاعی وارزشی داشته، جهت دار ورسالتمند است. و وظیفۀ توجیه ودفاع از عقاید دینی را به عهده دارد.۲



فواید دین شناسی تطبیقی
۱) تحقیق همه جانبه، در جامعه شناسی، روان شناسی، مردم شناسی، تاریخ، فرهنگ وهمچنان فلسفه واخلاق، بدون اطلاع ازادیان وعقایدملل، وآگاهی از ماهیت حس دینی غیر ممکن است. از این جهت می توان گفت که کلیه رشته های علوم انسانی به نحوی با این علم ارتباط وخویشاوندی دارد. وبرای مطالعۀ هرکدام از آنها می تواند سودمند واقع شود.

۲) مطالعۀ تطبقی ادیان برای رشتۀ ادبیات نیز سودمند وحتی ضروری است، زیرا متون دینی ونیایش ها و سروده های دینی وعرفانی ملت ها از نغزترین، غنی ترین وقوی ترین بخش ادبیات بشر محسوب می شود.

۳) برای یک مسلمان متعهد ودعوتگر که آرزوی اعتلای اسلام را در سر وشوق پیروزی وقوت مسلمین را دردل دارد، علم ادیان می تواند وسیله ای بسیار خوب ومؤثر برای رسانیدن حقایق اسلام به دیگران باشد. کسی که از عقاید، افکار وآرای دیگران آگاهی ندارد، نمی تواند به درستی آنهارا به راه رستگاری وصراط مستقیم اسلام رهنمون گردد. از حضرت عمر فاروق (رض) روایت شده که فرمود: «لایعرف الإسلامَ من لا یعرف الجاهلیةَ» هرکه جاهلیت را نداند، قادر به فهم اسلام نخواهد بود. خداوند به پیامبر اکرم(ص) واز طریق ایشان به همۀ دعوتگران متعهد، چنین هدایت می دهد: « ادْعُ إِلیَ سَبِیْلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِیْ هِیَ أَحْسَنْ »[النحل: ۱۲۵]

ای (پیامبر) مردم را به حکمت وبرهان وموعظۀ نیکو به راه خدا دعوت کن وبا مخالفان به بهترین طریق مناظره نما.

دین شناسی تطبیقی اگر بامتود علمی وروشمند وبی طرفانه صورت بگیرد، درحقیقت نوعی از مجادلۀ احسن ومناظره بابهترین طریق است.

۴) بعد از شکست مادیگری والحاد ورسوائی کمونیسم، شاهد موجی از دین گرایی دردنیا هستیم، امروز بشریت سرگردان، دنبال دین می گردد، دینی که خلأ معنوی وروحی اورا پر کند وبه زندگی اش معنی ببخشد. ما باید بشریت را در تلاشی که دارد یاری دهیم واسلام را به حیث آخرین پیام آسمانی وبزرگترین هدیۀ الهی وبه عنوان یگانه دین تحریف ناشده وناب وتوحیدی به او پیشکش نماییم. مطالعه وبررسی ومقایسۀ ادیان گوناگون می تواند یکی از روشهای علمی مطمئن برای اقناع دیگران به این آیین نجات بخش باشد، زیرا مطابق به قاعد۶۴۴۲۰; علمی معروف، اشیاء را با اضدادش می توان شناخت، (تُعْرَفُ الْأشیَاءُ بِأضْدَادِهَا) چنانچه روشنایی را با تاریکی وسفیدی را با سیاهی وخیر را با شر می شناسیم. مزایا، عظمت ها، اعجازها وشگفتی های اسلام وقتی می درخشد که درمقایسه با سائر ادیان مورد مطالعه وبررسی قرار گیرد.

۵) درمطالعۀ ادیان، محقق مسیر تاریخی هردین را مورد بررسی قرار میدهد وتأثیر متقابل ادیان دریکدیگر را باز می شناسد، ومیزان انحراف وریشه های بدعت وخرافات وارده در آنها را کشف می کند. پژوهشگر مسلمان از این طریق می تواند به آسیب شناسی دینی بپردازد وبدعت ها وخرافاتی را که از سایر ادیان در قلمرو فرهنگ اسلامی نفوذ کرده، شناسایی نموده در زدودن آن از دامان اسلام، کمر همت ببندد.

۶) لزوم گفتگوی تمدنها وگفتگوی ادیان که همزمان با روند جهانی شدن ازسوی شماری از نخبگان بشریت مطرح گردیده واسلام چهارده قرن پیش برلزوم آن تأکید ورزیده مطالعه وشناخت سایر ادیان را ایجاب می نماید، وباید ما مسلمانان دراین میدان از همه پیشقدم تر باشیم.

البته واضح است که اتباع سایر ادیان نیز می توانند با فراگیری علم ادیان فواید فوق الذکر را به دست آورند.



دین شناسی تطبیقی درگذرزمان
هرچند دین شناسی به شیو۶۴۴۲۰; روشمند وعلمی وبه معنای امروزین آن، یک دانش نسبتاًَ جوان بوده بیشتر ازیک ونیم قرن ازعمر آن نمی گذرد، اما گفتگو در مورد عقاید وادیان بشر پیشینۀ بسیار کهن در تاریخ داشته به زمان پیدایش اختلاف انسانها درمورد ادیان ومذاهب واعتقادات بر می گردد.

کار پیشینیان:
قدیمی ترین اثری که از ادبیات یونان بدست رسیده، منظومه های ایلیاد و اودیسه منسوب به شاعر بزرگ یونان هومر است که در حدود ده قرن پیش ازمیلاد مسیح سروده شده است. هومر در این دو کتاب علاوه براینکه داستانها، جنگ ها وماجراهای ملت یونان را به تصویر کشیده، ضمناً از خدایان یونانی واز قربانی ها، توسل ها ونیایش هایی که درپیشگاه آنها تقدیم می شده نیز یادآوری کرده است.

همچنان در تاریخ هرودوت (۴۸۴ ۴۲۵ق،م) بزرگ ترین مؤرخ عصریونانی از عقاید وباورهای دینی مردم یونان، آسیای صغیر، بابل وایران سخن رفته است .

سیسرون مؤرخ عصر رومی (۱۰۶ ۴۳ م) نیز در کتاب خویش پیرامون ماهیت خدایان معلوماتی دربار۶۴۴۲۰; عقاید، شعایر وعبادات رومیان به دست می دهد. مهم ترین اثری که درقرون وسطای مسیحیت در مورد ادیان نوشته شده کتابی است از قدیس آگوستین در اواخر قرن چهارم واوایل قرن پنجم میلادی، به نام شهر خدایی که در دفاع از مسیحیت وابطال سایر ادیان ونحل به رشتۀ تحریر در آمده است و مشحون است از تعصب دینی ومبتنی است برتخمینات وحدسیات.

ابتکار مسلمانان:
در اوایل قرن هفتم میلادی، دین مبین اسلام ظهور کرد ودر خلال یک قرن به طور شگفت انگیز و برق آسا، تا دور افتاده ترین مناطق دنیای آن روز انتشار یافت، واز جمله اروپای غربی، اسپانیا، پرتغال، ایتالیا وفرانسه را درنوردید. مسلمانان ده قرن قبل از نهضت علمی اروپا (رنسانس) ومصادف باعصر تاریکی یا قرون وسطای آن، در همه رشته های علوم انسانی وتجربی، دست به تدوین وتألیف وابتکار ونو آوری زدند، واز جمله در زمینۀ ادیان، علمی را پدید آوردند تحت نام مِلَلْ ونِحَلْ که تا امروز مورد اعجاب دانشمندان است. کار دانشمندان اسلامی دراین زمینه دارای دو ویژگی بود:

۱) آنچه گذشتگان در باب ادیان ومذاهب اقوام نوشته بودند، منظور ازآن تحقیق علمی دراین باب نبود، بلکه کار آنها از نوع اخبار وگزارش های جهاندیدگان بود، وازنظم وترتیب علمی برخوردار نبوده با سایر بحث های تاریخی وفلسفی مختلط بود. اما این مسلمانان بودند که برای اولین بار به طور جداگانه به مطالعه وتدوین علمی ادیان پرداختند وآن را از بقیۀ علوم وفنون جدا ساختند.

۲) مسلمانان در ارایۀ ادیان گوناگون بر خیال پردازیها وحدس وگمان وتخمینات واحتمالات، تکیه نکردند، واز خرافات وموهوماتی که برخلاف حقایق اصلی ادیان درمیان طبقات جاهل رواج داشت برای داوری استفاده ننمودند، بلکه تعریف، تحلیل وگزارش هایخویش را برمنابع معتمد ودست اول استوار ساختند.۳لذا می توان گفت که علم ادیان از افتخارات وابتکارات مسلمانان به شمار می رود. تعلق خاطر مسلمانان به تحقیق ومطالعه در مقولات دینی ناشی از قرآن کریم بود که دربار۶۴۴۲۰; عقاید وادیان ملل مختلف وگوناگون، چون نصارا، یهود، مجوس، صابئه، بت پرستان، دهریون وغیره سخن گفته وبرمنطق واستدلال ودعوت به مناظره وشنیدن آراء واقوال دیگران وجدال احسن تأکید ورزیده است. همچنان اصطکاک مسلمانان با پیروان ادیان دیگر در قلمرو وسیع اسلام ولزوم دفاع از اصول عقاید اسلامی، در برابر شکوک وشبهاتی که از طرف اتباع سایر ادیان وفلاسفه القا می گردید، عامل دیگری در پیدایش این علم بود. تسامح ومدارای که اهل اسلام در برابرغیرمسلمانان روا می داشتند، به خصوص درعصر عباسیان وعلی الأخص درعصر مأمون که غلبه بر دشمن را به حجت می دانست نه به قدرت،۴در بالندگی این علم نیز کمک بسزایی کرد.

بارزترین ومهم ترین آثاری که دراین باب از علمای اسلام به میراث مانده عبارتند از:

الآراء والدیانات از نوبختی، ت۲۰۲هـ

الرد علی النصاری از قاسم بن ابراهیم یمنی، ت۲۴۶هـ

جمل المقالات از امام ابوالحسن اشعری، ت۳۳۰هـ

المقالات فی أصول الدیانات از مسعودی، ت۳۴۶هـ

المغنی از قاضی عبدالجبار، ت۴۱۵هـ

تحقیق ما للهند من مقولة مقبولة فی العقل أو مرذولة، از ابوریحان بیرونی، ت۴۴۰هـ

الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، از ابوریحان بیرونی.

الفصل فی الملل والأهواء والنحل، از ابن حزم اندلسی، ت۴۵۶هـ

شفاء الغلیل از امام الحرمین جوینی، ت۴۷۸هـ

الملل والنحل از عبدالکریم شهرستانی، ت۵۴۸هـ

اعتقادات المسلمین والمشرکین ازامام فخر الدین رازی، ت۶۰۶هـ

تخجیل من حَرَّفَ الإنجیل از ابوالقاسم صالح الجعفری، ت۶۱۸هـ

الجواب الصحیح لمن بَدَّلَ دین المسیح، از شیخ الإسلام ابن تیمیۀ حرانی، ت۷۲۸هـ

هدایة الحیاری فی أجوبة الیهود والنصاری از ابن القیم الجوزیة ت۷۵۱ هـ.

بیان الأدیان از ابوالمعانی محمد بن حسین علوی متوفی در اواخر قرن پنجم ( به زبان فارسی )

إظهار الحق ازشیخ رحمت الله هندی. این کتاب درزمان استعمار انگلیس در هند به رشتۀ تحریر درآمده ونیرومندترین اثری است که تاکنون در نقد مسیحیت تألیف گردیده است. روزنامۀ لندن تایمز بعد از چاپ آن نوشته بود «اگر مردم این کتاب را بخوانند پیشرفت مسیحیت متوقف خواهد شد»۵

تلاش اروپائیان: بعد از جنگهای صلیبی (۱۰۹۹ ۱۲۷۱م) که منجر به اصطکاک غرب مسیحی با شرق اسلامی گردید، اروپائیان با فرهنگ وتمدن اسلامی آشنایی پیدا کردند وباتقلید از دانشمندان مسلمان به پژوهش ومطالعۀ علمی وروشمند در رشته های مختلف علوم پرداختند که دانش ادیان ازاین جمله بود. اما پس ازآنکه ایشان کشورهای آسیایی وافریقایی را درقرنهای هژده ونوزده تحت استعمار خود در آوردند، به خاطر ادار۶۴۴۲۰; بهتر کشورهای مستعمره به آموزش ومطالعۀ زبان ها، فرهنگ ها وادیان بومی آنها پرداختند، کتاب های مقدس ادیان شرقی را به زبان های اروپایی ترجمه کردند وتحول تازه وچشمگیری در این علم به وجود آوردند.از جملۀ پیش کسوتان دراین باب، یکی فریدریک ماکس مولر آلمانی است که پدر وبنیان گذار علم ادیان درغرب، خوانده می شود، وی مطالعه در دین شناسی را با ایراد سخنرانی ها وترجمه وچاپ کتب مقدس شرق در پنجاه جلد، تشویق وتحریک کرد. همچنان ترجمۀ اوستا به زبان فرانسوی، توسط انکتیل دوپرّون موجب شهرت کیش زردشتی در مغرب زمین گردید. از جملۀ اندیشمندانی که در تقویت وترویج دانش ادیان از جنبه های مختلف نقش بارز داشتتند، می توان از ماکس وبر (متولد ۱۸۶۴)، ایمیل دورکهایم (۱۹۱۷ ۱۸۵۸) لوی استروس (متولد ۱۹۰۸) تالکوت پارسونز، رودلف اتّو، واخیرا از میرچا الیاده که تازه ترین دائرة المعارف دین در ۱۵ مجلد زیر نظر او تدوین یافته است، نام برد.



نگاهی به برخی از متودهای دین شناسی درغرب
یکی از مباحث ریشه ای واساسی در مبحث دین شناسی، متود یاروش است. البته متود نه تنها در دین شناسی بلکه درهمۀ علوم از اهمیت خاصی برخوردار است. تاجائیکه امروز رشتۀ مستقلی به نام «متودولوژی» به وجود آمده که وظیفۀ آن تحقیق دربار۶۴۴۲۰; روشهای مختلف علوم ومعرفت است. با در نظرداشت همین ضرورت، دانشمندان حوز۶۴۴۲۰; دین شناسی نیز در مغرب زمین، متودها ورهیافت های مختلفی برای تحقیق وبررسی در ادیان ارایه کرده اند که به کارگیری هریک از آنها نتایج متفاوت ومتناقضی را به بار آورده است و علی رغم کتابها ومقالات فراوانی که دراین موضوع منتشر شده، تاهنوز یک متود قابل قبول ومورد اتفاق متخصصین این رشته به وجود نیامده است.

بعضی از متودهای ارایه شده، عبارتند از: متود تاریخی، متود روانشناسی، متود جامعه شناسی، متود پدیدارشناسی. اینک تشریح مختصر هر کدام ازآنها:

۱) روش تاریخی: براساس این روش، معنا وماهیت دین را تنها در مسیر تاریخی آن می توان به دست آورد، زیرا برای شناخت درست هر پدیده ای باید منشأ پیدایش وتاریخ ظهور آن را بدانیم، ودر واقع زمانی که تاریخ یک پدیده را شناختیم، در حقیقت خود آن را نیز شناخته ایم. برمبنای همین روش بود که تلاش های زیادی برای شناخت ویافتن منشأ پیدایش دین، توسط دانشمندان انجام پذیرفت. روش مذکور از علم مردم شناسی (انتروپولوژی) استفاد۶۴۴۲۰; اعظمی نموده واز تئوری تکاملی داروین سخت تأثیر پذیرفته است.۶دین شناسان معروفی ازقبیل: ادوارد تیلور، ماکس مولر و اشمید طرفدار این روش اند. صاحبان این روش می خواهند از طریق مطالعۀ اساطیر وآثار باستانی ومردم شناسی به اصل حقیقت ادیان وریشۀ اساسی آن دست یابند ولی میدانیم که ممکن است محقق، ازین طریق به کشف وجود دینداری در زمان معینی نایل شود، اما هیچگاه ممکن نیست براساس یک اثر باستانی یایک پدید۶۴۴۲۰; فولکلوریک انگیزه های اساسی گرایش به دین را کشف کند.۷

مشکل دیگر این روش آنست که اگربخواهیم یک دین زند۶۴۴۲۰; موجود را بر مبنای آن توصیف ویا تبیین کنیم باید منتظر بمانیم تازمان بگذرد وتحولات آن ظاهر شود وتاریخمند گردد، ورنه توصیف وشناخت آن غیر ممکن خواهد بود.

۲) روش روانشناسی: تعدادی از روانکاوان، دین را براساس فرضیه های روانشناختی مورد مطالعه قرار داده اند. براساس این روش، محقق، آثار عملی، اعتقادات وآداب دینی را در کنش وواکنش های فردی یا تأثیر جمعی این پدیده را در روانشناسی اجتماعی مورد پژوهش قرار می دهد.۸ازجمله زیگموند فروید روانشناس معروف، براساس همین روش، دین را محصول تمایلات سرکوب گشته وارضا ناشدۀ جنسی دانست. همچنان با استفاده از روش روانشناختی بود که یونگ تیوری ضمیر ناخودآگاه جمعی را مطرح کرد وریشه های عمیق وژرف دین را در اعماق روان انسانی، نشان داد، واحساس دینی را یکی از ابعاد چهارگانۀ روح آدمی دانست.۹که تاهنوز درمیان روانشناسان از مقبولیت گسترده ای بهره مند است. ولیام جیمز نیز با همین روش برتجربۀ روانی دین تکیه کرد وبا طریقه پراگماتیستی، گرایش دینی را توجیه وتفسیر نمود.۱۰

صحت وسقم این نظریه ها را درمبحث منشأ پیدایش دین، مفصلترمورد بررسی وارزیابی قرار خواهیم داد.

۳) روش جامعه شناسی: ازآنجا که جامعه شناسان غربی، دین را یک پدید۶۴۴۲۰; اجتماعی وبخشی از فرهنگ بشری به حساب می آورند، وازینکه دین در قرون واعصار گذشته نقش هایی در جوامع بشری داشته وتاهنوز دارد، لذا برخی ازآنها دین را باروش جامعه شناختی مورد مطالعه وبررسی قرار داده اند. آنها به این باورند که نمی توان دین را جدا ومجرد اززندگی جمعی مطالعه نمود. روش جامعه شناختی در واقع مطالعۀ زندگی اجتماعی است درپیوند بادین، نامی ترین جامعه شناسی که به مطالعۀ دین بااین روش پرداخته، ایمیل دورکهایم فرانسوی (۱۸۵۸ ۱۹۱۷م) است، وی براساس مطالعاتی که براقوام بدوی توتم پرست، انجام داد به این نتیجه رسید که «دین تجلی روح اجتماعی انسانهاست» زیرا به عقید۶۴۴۲۰; او پرستش وتقدیس توتم که عبارت است از حیوانی یا پرنده ای توسط افراد قبیله، به این باورکه قبیلۀ آنها از نسل آن حیوان است وآن حیوان مظهر جامعۀ آنهاست، درحقیقت پرستش وتقدیس خود جامعه است.۱۱

هرچند نظریات دورکهایم درین باب ازطرف خود علمای مغرب زمین بعضاً رد وبعضاً مورد تجدید نظر جدی وگسترده قرار گرفته، اما روشی که ارایه نموده تا هنوز خریدار زیادی دارد.

۴) روش پدیدار شناسی: منظورازروش پدیده شناسی دراینجا توصیف، توضیح وتشریح محض یک موضوع، براساس مطالعۀ پدیدارهای مشهود آن، جدای از توجیه وداوری وارزش گذاری می باشد.

مطالعۀ دین به روش پدیدارشناسانه، یعنی مطالعۀ همدلانه وتوصیف دقیق دین وابعاد آن از دریچۀ چشم دینداران وبااستفاده از تجربۀ بی واسطۀ حالت هایی که برای آنان پدیدار می گردد، با پرهیز از ارزشگذاری، جانبداری وتعیین هنجارها. طرفداران این روش می گویند: برای درک عمیق تجربۀ دینی دینداران وآگاهی از آنچه که دردرون ضمیر آنان درحالت عبادت ودعا می گذرد، باید محقق، خودرا به جای آنان بگذارد، یعنی عملاً در صحنه حاضر شود وببیند که در ضمیر خودش چه اتفاقی رخ می دهد نه اینکه صرفا به بیان وتبیین منشأ تجربۀ دینی دیگران در قالب مقولات ومفاهیم فلسفی بپردازد.

اما واضح است که رسیدن به این هدف آرزوییست دست نیافتنی. اصحاب این روش براین باورند که روش های دیگر، روش های تحویل گرایانه بوده، نمی توان ازطریق آنها به مفهوم دقیق ودرست دین نایل شد. آنها می گویند، دین یک امر تحویل ناپذیربوده آنرا فقط با خودش می توان شناخت وبا تبدیل آن به هیچ مفهوم دیگری نمی توان به ماهیت آن پی برد.

باید اضافه نمود که تحویل یعنی تحلیل یک پدید۶۴۴۲۰; مرکب وپیچیده به اجزاء وشرایط، بدون در نظر گرفتن تفاوت های کیفی میان آن پدیده واجزاء وشرایط آن. مانند اینکه پدیده های روانی را درقالب مفاهیم طبیعی ومادی بریزیم وآنگاه آنها را مورد بررسی قرار بدهیم. بسیاری از اندیشمندان قرن هجدهم ونوزدهم اروپا، گرایش به تحویل داشتند.

سنت پدیده شناسی امروز یکی از رایجترین وپرطرفدارترین روشهای دین شناسی ویکی ازمقبول ترین مکتبهای فلسفۀ دین درغرب به حساب می رود. دانشمندان بزرگی همچون ردولف اتّو و میرچا الیاده، ازجملۀ طرفداران ومدافعان این روش می باشند.۱۲

متودها وروش های مختلف دین شناسی درغرب در دونقطه باهم اشتراک واتفاق دارند: یکی، امتناع از ترجیح وبیان افضلیت وحقانیت یک دین بر دین دیگر، زیرا آنان اجتناب از ارزش گذاری را از جملۀ شروط تحقیق دراین باب میدانند اما این شرط نه تنها از نگاه عملی غیر ممکن است، بلکه با متود علمی ناسازگار است، اگر حقانیت وارجحیت دینی بامتود علمی به اثبات رسید، دیگر عدم اعتراف به آن مخالفت باروحیۀ علمی وخصومت با اصل عدالت وانصاف است. وقتی آدم وارد فروشگاهی می شود ومی خواهد چیزی بخرد، وبعد انواع مختلف آنرا دست میزند ودقت میکند ومقایسه می نماید، منظورش باید این باشد که بهترین، مرغوب ترین وارزان ترین آنها را خریداری کند، درغیر آن کار بیهوده ای انجام داده است.

وجه مشترک دیگر متودها وروش ها در حوز۶۴۴۲۰; دین شناسی غربی اهمال ومتروک گذاشتن وحی است، آنان استفاده از وحی را مخصوص علم کلام ولاهوت دانسته، توجه وتکیه برآن را بیرون از حوز۶۴۴۲۰; دین شناسی به حساب می آورند.۱۳

در اخیر این مبحث، باید اضافه کنیم که درپژوهش ها وتحقیقات دینی هیچگاه یک روش بسنده نمی باشد، بلکه به نظر میر سد که استفاده از همۀ متودهای موجود دراین باب، گاهی به طور دسته جمعی وگاهی بصورت جداگانه، لازمی وضروری می باشد.

نویسنده: استاد سید احمد اشرفی

منابع ومآخذ

۱- العوا، الدکتور عادل: علم الأدیان وبنیة الفکر الإسلامی، المقدمة ص ۷۲.

۲- نگاه کنید: همتی، همایون: مقدمه ای بر الهیات معاصر، ص ۱۶.

۳- نگاه کنید، دراز، الدکتور محمد عبدالله : الدین، بحوث ممهدة لدراسة تاریخ الأدیان ص ۹- ۱۹.

۴- نگاه کنید، بغدادی، خطیب: تاریخ بغداد ۱۰/ ۱۸۶

۵- الندوی، سید ابوالحسن: الإسلامیات بین کتابات المستشرقین والباحثین المسلمین، ص ۲۹

۶- نگاه کنید، همتی، دکتور همایون: شناخت دانش ادیان ص ۱۸۴- ۱۸۵.

۷- نگاه کنید، دکتور محمد دین: مشکلة المنهج فی علم الدین المقارن فی الغرب، حولیة الجامعة الإسلامیة العالمیة بإسلام آباد، العدد الأول ۱۹۹۳م ص۱۹۷.

۸- نگاه کنید، جلالی مقدم، دکتور مسعود: درآمدی به جامعه شناسی دین وآراء جامعه شناسان بزرگ دربارۀ دین، ص۱۳.

۹- نگاه کنید: دکتور علی شریعتی، تاریخ وشناخت ادیان ۱/۱۰۲-۱۱۰

۱۰- نگاه کنید، جیمز، ویلیام: دین وروان ص ۶ و ۱۱ و ۲۶ و۱۷۶ به بعد.

۱۱- نگاه کنید: جلالی مقدم، مسعود: درآمدی به جامعه شناسی دین ص ۱۱ وص ۱۹ و مطهری، مرتضی: فطرت ص ۲۲۴- ۲۲۶.

۱۲- نگاه کنید: همتی، همایون: شناخت دانش ادیان ص۱۹۳-۱۹۴ و نیز، دین شناسی تطبیقی و عرفان از همین نویسنده ص ۹۷ وفنائی، ابوالقاسم: درآمدی برفلسفۀ دین وکلام جدید ص ۶۶- ۶۸ وص ۶۹ وص۷۰.

۱۳- نگاه کنید، دکتورمحمد دین: مشکلة المنهج فی علم الدین المقارن فی الغرب، منتشر شده درحولیة الجامعة الإسلامیة العالمیة بإسلام آباد، شمارۀ اول ص ۱۹۹- ۲۰۰ و نیز نگاه کنید، ازهمان نویسنده: من مناهج علماء المسلمین فی دراسة الأدیان، منتشر در همان مأخذ، شمارۀ سوم ص ۹۱ – ۹۳