چه کسی باید اسرار را بازگشایی کند؟

[bOoOoOy]

خداوند، هدف از آفرینش انسان ها را رساندن آنان به عالی ترین مراتب کمال معنوی و علمی دانسته و بهشتی جاودان و لبریز از نعمت و شادمانی را به آنان وعده داده است. بر این اساس، موهبت عقل و اختیار را به آدمی ارزانی داشت و گستره خاک را به عنوان دانشگاهی برای سیر مراتب انسانی، از هر جهت برای او آراست و همه امکانات لازم را در اختیارش قرار داد.

خداوند برای سامان دادن به این برنامه هدفمند ، در کنار پیش بینی عقل به عنوان چراغ هدایت درونی انسان ها ، پیامبران را به عنوان معلمان بزرگ و الهی آنان و تکمیل آن دسته از آموزه ها و رهنمود ها که از چشم عقل فرو افتاده، به سوی آدمیان گسیل داشت. پیامبران الهی، از سوی خداوند مأمور ابلاغ نظام نامه زندگی علمی و معنوی مردم اند که از آن به «دین» تعبیر می شود.

دین مجموعه ای از آموزه ها و گزاره های لاهوتی و ناسوتی در سه حوزه عقاید، یعنی نظام بینشی، اخلاق یعنی نظام ارزشی و احکام یعنی نظام کنشی است که تأمین حیات پاک و طیب دنیوی و اخروی آدمیان را بر عهده دارد. تعدد و تفاوت ادیان، ناظر به اختلاف آن ها در اجمال و تفصیل یا تفاوت در حوزه ای محدود، یعنی در شریعت است که تفاوت ظرفیت و استعداد انسان ها در ادوار تاریخی مختلف چنان اقتضایی را برتابیده است. بدین خاطر، قرآن از همه ادیان به عنوان اسلام، یعنی حامل مفهوم تسلیم در برابر خداوند، یاد کرده است: «ان الدین عند ا... الاسلام»

پیامبر اسلام (ص)، آخرین پیام رسان آسمانی است که با آوردن جامع ترین و کامل ترین دین و شریعت، نظام نامه ای زندگی ساز را برای همه انسان ها تا رستاخیز عرضه کرده است.

پیامبر، ضمن تأیید و تصدیق همه پیامبران آسمانی پیشین و تأیید آموزه های تحریف ناشده آنان، نظام نامه ای متناسب با نیازهای انسان ها را به ارمغان آورد و در برابر وحی، سه مسئولیت سنگین را بر عهده گرفت که عبارتند از:

۱) دریافت وحی،

۲) ابلاغ وحی یا نظام نامه زندگی،

۳) تفسیر و تبیین وحی. ما در این مقاله از میان سه مسئولیت سنگین مذکور، مسئولیت سوم، یعنی تفسیر و تبیین دین از سوی پیامبر را مورد بررسی و بازکاوی قرار می دهیم. پیش از پرداختن به این امر، تذکار چهار مقدمه ضروری به نظر می رسد.

مقدمه نخست:
قرآن و سنت؛ دو آبشخور بنیادین دین شناخت

مقصود از سنت، گفتار، کردار یا تقریر معصوم است که به خاطر عصمت پیشوایان دینی، آن چه از آنان صادر شده است، بازگوکننده خواست و اراده الهی تلقی می گردد. سنت در کنار قرآن، به عنوان دو نیمه از یک کتاب که ما آن را نظام نامه زندگی یا دین قلمداد می کنیم ، به شمار می روند که در تعاملی تنگاتنگ با یکدیگر، آموزه ها و گزاره های مورد نظر خداوند را به تصویر می کشند.

سنت در برابر قرآن سه نقش را بر عهده دارد که عبارتند از:

۱) تقریر و تثبیت آموزه های قرآن،

۲) تبیین گزاره های قرآن،

۳) نوگستری، یعنی تبیین آن دسته از آموزه ها و گزاره های دینی که قرآن به دلایل منطقی از آن ها یاد نمی کند.

با این توضیح، باید توجه داشت که وقتی از نقش پیامبر (ص)، به عنوان مفسر وحی سخن می گوییم، چنان نیست که اسلام را پیکره ای جداگانه از پیامبر تلقی کنیم و ایشان را مفسر این پیکره بدانیم. باری، پیامبر (ص)، در کنار قرآن، خود بخشی عظیم از پیکره اسلام را تشکیل می دهد.

مقدمه دوم:
جایگاه و شخصیت پیامبر (ص) از نگاه قرآن و روایات اهل بیت (ع)

به استناد گفتار پیامبر (ص) که فرمود: «ادبنی ربی فأحسن تأدیبی»، (پروردگارم مرا تأدیب کرد و نیکو تأدیب کرد)، آن حضرت در سایه تعلیم و تأدیب الهی به مقام رسالت، بلکه به مقام برترین پیامبر آسمانی نایل آمد. بر این اساس، حضرت امیر (ع) فرمود: «از هنگامی که پیامبر از شیر مادر گرفته شد، خداوند بزرگترین فرشته خود را با او همراه ساخت تا به عنوان معلم ویژه، سجایای اخلاقی را به آن حضرت بیاموزد.»

با چنین مقام والای معنوی و الهی است که خداوند ده ها بار از نام رسول خدا در کنار نام خود یاد می کند و همگامی با پیامبر را همگامی با خویش و مخالفت با او را مخالفت با خود می داند؛ تا بدان جا که اطاعت و پیروی از پیامبر را نشانه و شرط حب الهی معرفی کرده است. مفهوم این دست از آیات آن است که پیامبر تجلیگاه اراده الهی و تبلور اسمای جلالیه و جمالیه خداوند و بازگوکننده اراده و خواست او به شمار می رود.

سلسله جنبان امامت شیعه و ابوالائمه، یعنی علی (ع) خود را شاگرد و تربیت یافته پیامبر می داند؛ چنان که خطاب به کمیل به خود افتخار می کند که از آغاز کودکی بسان شتربچه ای خردسال که به دنبال شیر مادر می دود، به دنبال پیامبر، آن معلم الهی و بزرگ، دویده و لحظه ای از او فاصله نگرفته است.

با امعان نظر به چنین نقش و جایگاه بس بلندی که قرآن و اهل بیت (ع) برای پیامبر اکرم (ص) به تصویر کشیده اند، تا حدودی رسا می توان نقش تفسیرگری دین را توسط آن حضرت مورد بررسی قرار داد.

مقدمه سوم:
گستره کارکرد سنت نبوی

ما منکر سرشت بشری پیامبر اکرم صلی ا... علیه و آله نیستیم؛ اما این امر، مستلزم آن نیست که بخشی از منش و شیوه عملی ایشان را از قلمرو قانون گذاری خارج سازیم. چنین نبوده است که پیامبر، آداب اجتماعی عرب و طرز لباس پوشیدن و خوردن و آداب معاشرت و نشست و برخاست آنان را تنها بر اساس آن که خود، بشری عادی است به گردن بگیرد؛ چرا که به نیکی می دانیم بسیاری از همین آداب، نظیر شراب خواری، کم توجهی به نظافت فردی و تطیر [= فال بد زدن] مورد نکوهش پیامبر صلی ا... علیه وآله قرار گرفته است.

سید محمد تقی حکیم می گوید:

«هیچ چیز از روی اراده پیامبر صادر نمی شود، مگر آن که می بایست از روی تشریع حکم باشد و از این جهت، دلالت بر مقام تشریع آن دارد؛ به استثنای موارد اختصاصی پیامبر صلی ا... علیه و آله».

مقدمه چهارم:
کارکرد سنت در میان سایر ادیان آسمانی

وجود سنت به معنای گفتار و رفتار پیامبران و همراهان (اصحاب و حواریان) ایشان در کنار متون مقدس (کتب آسمانی)، اختصاص به اسلام ندارد. یهودیان و مسیحیان، به تمام آن چه حاوی سنت و سیره موسی و عیسی (ع) است، به دیده قداست می نگرند و آن ها را در ردیف کتاب مقدس، محترم می شمارند.

گستره تفسیرگری وحی توسط پیامبر (ص)
از آن جا که مقصود ما از دین، مفهوم اخص آن یعنی اسلام بوده، و به استناد مباحث پیشین، آموزه ها و گزاره های اسلامی در دو منبع قرآن و سنت انعکاس یافته است، نقش پیامبر را در تفسیر دین در دو محور: تفسیر بیانی وحی و تفسیر عملی وحی مورد بررسی قرار می دهیم.

۱) پیامبر (ص) و تفسیر بیانی وحی

تفسیر از ریشه «فسر» به معنای پرده برداری از ابهامات گفتار قرآنی و کشف مدالیل آیات با به دست آوردن مرادات الهی است. از نظر عموم صاحب نظران، عنصر رفع ابهام در مفهوم تفسیر دخالت مستمر دارد.

از آن جا که قرآن بار ها از خود با عناوینی همچون بیان، تبیان، بصائر، نور و... یاد کرده است، این پرسش هماره ذهن قرآن پژوهان را به خود مشغول ساخته که چنین کتابی روشن و گویا، بر اساس چه علل و عواملی به تفسیر، تبیین و پرده برداری نیازمند است؟

یکی از پاسخ ها به این پرسش، این است که قرآن حاوی اسراری در عرصه های مختلف دین شناخت است. از سوی دیگر بنای قرآن، ذکر اجمالی و گاه سربسته این گزاره هاست. حال چه کسی باید این اسرار را بازگشایی کند؟ آیا جز کسی که خود، حامل قرآن بوده و این کتاب آسمانی بر دل او نازل شده، سزاوار این کار است؟

باری، بدین جهت، قرآن کار تبیین و تفسیر آیات خود را به پیامبر (ص) واگذار کرده است: «و أنزلنا إلیک الذکر لتبین للناس ما نزل إلیهم و لعلهم یتفکرون» و تعلیم قرآن در کنار آموزش حکمت و تزکیه دل ها را یکی از برنامه های مستمر پیامبر (ص) دانسته است: «و یعلمهم الکتاب و الحکمه و یزکیهم»

به استناد روایات و اسناد تاریخی، پیامبر اکرم (ص) در برنامه مستمر روزانه و شبانه خود در کنار آموزش قرائت و تلاوت قرآن، مفاهیم و مدالیل آیات الهی را به مردم آموزش می داد. به اذعان حضرت امیر (ع)، هر آیه ای که بر پیامبر نازل می شد، پیامبر او را فرا می خواند و تفسیر، تاویل و تمام حوزه های معنایی آن را به وی می آموخت. پیامبر (ص) چنان بر این کار مداومت داشت که هرگاه پرسش های حضرت امیر (ع) پایان می پذیرفت، خود آغاز به تعلیم او می کرد و از هر فرصتی برای این کار بهره می جست. در برابر، شمار زیادی از صاحب نظران اهل سنت که معتقدند پیامبر اکرم (ص) به خاطر محدودیت زمانی، و محدودیت پرسش های مسلمانان، تنها بخشی از قرآن را تفسیر کرده است. در روایات اهل بیت (ع) تصریح شده است که رسول اکرم (ص) تفسیر تمام قرآن را به علی (ع) آموخت و این دانش از رهگذر امام علی به سایر ائمه (ع) انتقال یافت و بدین جهت است که ائمه (ع) فرمودند: علم و آگاهی به همه آموزه های قرآن نزد ما ائمه (ع) است و هیچ کس دیگر نمی تواند چنین ادعایی داشته باشد.

بنابراین، باید اذعان کرد که تمام روایات تفسیری نقل شده از ائمه (ع) در حقیقت روایات تفسیری پیامبر است که از رهگذر امام علی (ع) به دست آنان رسیده و از زبان آنان نقل شده است.

از برخی از روایات به دست می آید که جبرییل، فرشته حامل وحی الهی تنها رسالت ابلاغ آیات الهی را به رسول اکرم (ص) برعهده نداشته است، بلکه از سوی خداوند مأموریت داشت تا اگر احیانا گفتار قرآنی خداوند دارای ابهام یا اجمالی باشد، آن را برای پیامبر (ص) تبیین و تفسیر نماید.

نمونه ای از این دست، پرسش پیامبر (ص) از جبرییل درباره مفهوم «نحیره» در آیه شریفه «فصل لربک و انحر» است. جبرییل در پاسخ آن حضرت فرمود که مقصود بالا گرفتن دست ها به هنگام دعا تا گلوگاه است.

۲) پیامبر و تفسیر عملی وحی

افزون بر نقش تفسیرگری پیامبر (ص) نسبت به قرآن، سیره و شخصیت اخلاقی پیامبر، خود تفسیری مجسد از اسلام و آموزه های آن ارایه کرده است. به این معنا که هرکس شبهه یا پرسشی درباره دین و گزاره های دینی داشته باشد، می تواند شخصیت و سیره پیامبر (ص) را مورد بازنگری دقیق قرار دهد و در سایه این بازنگری پاسخ خود را دریابد.

باری، خواب و بیداری پیامبر، نشست و برخاست ایشان، نوع برخورد ایشان با خانواده و جامعه، و تمام آن چه از آن به عنوان اخلاق فردی، اجتماعی، عبادی و زیستی پیامبر یاد می شود، سراسر تفسیری مجسد از وحی و دین را ارایه کرده است. برخورد پیامبر با گروهی از مسلمانان که با ترک دنیا در مسجد گرد آمده بودند، و استناد آن حضرت به چگونگی خواب و بیداری خود، همبستری با همسران و روزه بخشی از ایام سال ـ که پیش از این از آن یاد کرده ایم ـ از نمونه های تجسد تفسیر در سیره و اخلاق نبوی است.

برای آن که نقش تفسیرگری شخصیت و سیره اخلاقی را بیشتر بنمایانیم، دو نمونه از مبانی دین شناخت را که در سایه سیره و شخصیت اخلاقی پیامبر (ص) تبیین و تفسیر شده است، مورد بررسی قرار می دهیم.

۱ ۲) اهتمام به آبادانی دنیا در کنار آبادانی آخرت: نشانه های فراوانی در سیره عملی پیامبر انعکاس یافته است که به خوبی نشان می دهد اسلام به هیچ وجه نسبت به آبادانی دنیای مردم غفلت نکرده و آن چه از نظر اسلام نکوهیده دانسته شده است، تعلق و دل بستگی به دنیاست که انسان را از رشد و تعالی معنوی و نیل به کمال باز می دارد.

برخی از آن نشانه ها چنین است:

هیچ گاه وقت خود را به بطالت و فرصت سوزی ضایع نمی نمود و ساعات شبانه روز خود را به سه قسمت تقسیم می کرد و بخشی را که اختصاص به خانواده داشت نیز به چند بخش تقسیم می نمود و کارهای خود را بر اساس این ساعات تنظیم می کرد.

به کار و تلاش چنان اهمیت می داد که اگر به مسلمان بی کاری بر می خورد، آن مسلمان از چشم او می افتاد و پیوسته بر زراعت و کشاورزی که عامل استقلال هر ملتی است، پای می فشرد و آن را مایه خشنودی خداوند اعلام می کرد. حفظ محیط زیست چنان برای او مهم بود که افزون بر توصیه به آن، در آغاز هر جنگی به مسلمانان هشدار می داد که صدمه ای به درختان و محیط زیست وارد نکنند. آیا با چنین برنامه و سیره زندگی ساز، می توان اسلام را بی اعتنا به دنیا دانست؟

۲ ۲) اصل جدا ناپذیری دین از سیاست: مدافعان تفکر سکولاریزم، در عموم موارد به ظواهر آیات و روایاتی استناد می کنند که از آن ها عدم دخالت پیامبران آسمانی یا گاه حتی ائمه (ع) در امور حکومت و سیاست استفاده می شود.

حال، در پاسخ به این شبهه، چه استدلال محکمی می توان ارایه کرد؟

یکی از کارآمدترین پاسخ ها استناد به سیره نبوی است. به این معنا که هر آشنای با زندگی و سیره پیامبر اکرم (ص) می داند که آن حضرت با آمدن به مدینه عملا حکومت اسلامی تشکیل داد. پیامبر در ده سال حضور خود در مدینه، ارتش مسلمانان را سامان بخشید، با اقلیت های مذهبی، یا مشرکان و یا سایر قبایل عرب پیمان نامه های متعدد امضاء کرد و هیئت های سیاسی، نظامی و فرهنگی را به حضور پذیرفت و هیئت ها و مبلغان مذهبی را به نقاط دور و نزدیک فرستاد. جنگ های مختلف را رهبری کرد و با فرستادن سفیران به کشورهای مختلف، سران آنان را به اسلام دعوت کرد و با فتح مکه و مناطقی دیگر در حجاز، دامنه حکومت خود را گسترش داد. آیا حکومت و شئون حکومت، غیر از این می تواند باشد؟

نگریستن در کتاب «ولایت فقیه» امام خمینی (ره)، نشان می دهد که عموم استدلال های ایشان بر جدایی ناپذیری اسلام از سیاست و رد و انکار سکولاریزم، بر پایه همین سنت و سیره عملی پیامبر (ص) در دوران مدینه استوار است.

آن دسته از اندیش وران مسلمان که به اشتباه و تحت تأثیر بسط تفکر سکولاریزم در غرب، بر جدایی دین از سیاست پای فشرده اند، در برابر این سیره عملی پیامبر که پس از ایشان در دوران حکومت حضرت امیر (ع) دنبال شد، چه پاسخ درخوری می توانند ارایه کنند؟

از این جا می توان به این نکته پی برد که نقش سیره و منش پیامبر (ص) در تفسیرگری وحی و دین، تا چه پایه است؛ نقشی که می تواند به بنیان گزاری حکومتی با صبغه کاملا دینی ، نظیر آن چه در ایران اتفاق افتاد، بینجامد که خود زمینه ساز تحولی بزرگ در جهان اسلام شده است.