راهکارهای فرهنگ سازی

[L²evi]

فرهنگ به عنوان بنیاد اجتماع و هدف والای حرکت های انسانی، نماد انسانیت است. با این همه، تنها زمانی می توان گفت که فرهنگ، امری مثبت و سازنده و هدف والایی است که دارای ویژگی هایی باشد که از مهم ترین آن ها، بستر مناسب بودن برای تعالی و تکامل بشری است. براین اساس، می توان از فرهنگ مثبت و منفی یاد کرد و این گونه نیست که هر فرهنگی، ارزشی ومطلوب باشد. همین تفاوت های میان فرهنگ هاست که مسئله مهم فرهنگ سازی مثبت و ارزشی را در برابر فرهنگ های منفی و یا فرهنگ سازی های منفی و غیرمفید پدید آورد.
براین اساس، هرگاه در این نوشتار از فرهنگ و فرهنگ سازی سخن به میان می آید مراد از آن فرهنگ ارزشی و مثبت است. نویسنده با توجه به اهمیت و جایگاه فرهنگ و فرهنگ سازی بر آن است تا با بهره گیری از تحلیل و آموزه های قرآنی، گزارشی از ارزش و راهکارهای قرآنی فرهنگ سازی را ارائه بدهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.



فرهنگ های متضاد
در هر جامعه ای مجموعه ای از آداب، رسوم، سنت ها، قوانین نوشته و نانوشته و دانش عمومی و فراگیر به شکل گفتمان، وجود دارد که از آن به فرهنگ یاد می شود. هر چیزی در جامعه بشری دارای زیر مجموعه ای از این امور است که به آن فرهنگ آن چیز می گویند. بارها شنیده اید که از فرهنگ رانندگی یا شهرنشینی سخن به میان آمده و یا در رسانه ها بر فرهنگ سازی مصرف و یا الگوهای آن تأکید شده است. بر این اساس هر کار و چیزی دارای فرهنگ خاص است که می بایست از سوی مردم مورد توجه قرارگیرد و در رفتارها و نگرش ها، خود را نشان دهد.
هنگامی که از فرهنگ سازی سخن به میان می آید، چنین برمی آید که فقدان این مسئله می تواند در جامعه آثار سویی به جا گذارد که نیازی به عنوان فرهنگ سازی خود را به عنوان دغدغه بر جامعه و اولیا و مسئولان آن تحمیل کرده است. چنان که از همین اصطلاح می توان دغدغه دیگری را نیز شناسایی و ردگیری کرد. به این معنا که یکی از مسایل و مشکلات هر جامعه وجود فرهنگ های غلط و نادرست در کنار بی فرهنگی گروهی دیگر است.
بنابراین مسئله فرهنگ سازی از دو جهت خود را بر جامعه و مسئولان آن تحمیل می کند و به عنوان یک مسئولیت و وظیفه مهم در حوزه جامعه پذیری خود را نشان می دهد. از جهتی فقدان فرهنگ استفاده از چیزی نیاز به فرهنگ سازی را توجیه می کند و از سوی دیگر وجود فرهنگی نامناسب، فرهنگ سازی مناسب را می طلبد.
در مسئله مصرف و استفاده برخی از کالا چون رایانه و یا تلفن همراه به سبب عدم شناخت کافی از ظرفیت ها و امکانات مفید آن، جامعه یا نسبت به آن، فرهنگی ندارد و یا آن که فرهنگ نادرستی را در پیش گرفته که آثار زیانبار مالی و ضدارزشی و هنجاری بر جامعه تحمیل می کند. این در حالی است که فرهنگ مناسب و درست آن، می تواند جامعه را به سوی تعالی و کامل سوق دهد. این جاست که دو فرهنگ متضاد در یک جامعه رشد می کند. از سویی یک فرهنگ منفی و ضدارزشی از مصرف یک کالا و یا خدمات در جامعه پدید می آید که می تواند از جهات متعدد جامعه را دچار بحران و فروپاشی کند و از سوی دیگر، فرهنگ مثبت و سازنده ای که می تواند ارزش های یک کالا و خدمات را نشان دهد و مسیر جامعه را به سوی کمال، تغییر شکل و ماهیت دهد.


فرهنگ سازی مثبت
این جاست که جامعه نیاز شدید به فرهنگ سازی مثبت و ارزشی را احساس می کند؛ زیرا فرهنگ سازی ارزشی نه تنها یک نیاز است بلکه یک وظیفه انسانی به عنوان خلیفه الهی در زمین می باشد و حتی می توان گفت که چنین فرهنگ سازی مصداقی از شکرگزاری و دست یابی به راهکاری برای شکر نعمت و رهایی از کفران نعمت و پیامدهای زیانبار آن است.
هر جامعه ای همواره نیازمند فرهنگ سازی و اصلاح دایمی در این حوزه است. از سویی با ورود هر کالا و خدمات جدید نیاز است تا فرهنگ بهره گیری مناسب و سازنده آن شناخته شود و در مسیر کمالی و ارزشی به کار گرفته شود و از سوی دیگر نیاز است که فرهنگ نامناسب حذف شود و یا اصلاحات و تغییراتی متناسب با شرایط و نیازهای بشری در آن رخ دهد.
از این جاست که فرهنگ سازی مثبت و ارزشی به عنوان یک نیاز واقعی خود را بر جامعه و مسئولان تحمیل می کند و مساله فرهنگ سازی در جامعه پذیری خود را نشان می دهد.


اطلاع رسانی و تبلیغ، بستر فرهنگ سازی
برای این که فرهنگ سازی مثبت انجام پذیرد و یا فرهنگ منفی از جامعه رخت بربندد و یا اصلاحاتی در فرهنگ موجود رخ دهد تا در مسیر فرهنگ سازنده و مثبت قرار گیرد، لازم است نسبت به ظرفیت ها و امکانات و فلسفه ایجادی هر چیز اطلاع رسانی دقیق و کامل انجام پذیرد تا فرهنگ مصرف و بهره برداری از آن در مسیر درست و کمالی باشد.
هر چیزی در جهان می تواند دو کارکرد متضاد داشته باشد. به طوری که می تواند راه و ابزاری برای صعود و یا هبوط انسان از انسانیت وی باشد. از نظر قرآن شکر نعمت به آن است که از هر چیزی به درستی استفاده شود. مراد از درستی استفاده و شکرگزاری این است که هر چیزی در مسیر رشد شخصی و جمعی انسان به سوی کمال مطلق و تقرب به خداوند مورد استفاده قرار گیرد. از این رو در فرهنگ اسلامی، بر استفاده از هر چیزی برای تقرب تاکید شده و همه امور هستی به عنوان ابزارهائی برای تقرب به خدا و دست یابی به خلافت الهی مطرح شده است. شکر نعمت در تحلیل قرآنی به استفاده درست و مناسب هر چیزی در مسیر رشد و بالندگی انسان و جهان است. بنابراین فرهنگ سازی برخلاف مسیر رشد و بالندگی و اهداف کلی آفرینش به معنای کژروی و کفران نعمت و کفر تلقی می شود.
از نظر قرآن، برای این که هر چیزی به درستی و به شکل مناسب استفاده شود باید نسبت به توانایی ها، امکانات و ظرفیت های آن، اطلاع رسانی دقیق و کاملی انجام شود. از این رو قرآن در بیان هر حکمی می کوشد تا به آثار و فواید آن اشاره کند تا موجب شود تا شخص و یا جامعه به انگیزه دست یابی به این آثار و هدف گام بردارد. به عنوان مثال در آیاتی که درباره روزه و یا نماز آمده است به مسئله دست یابی به تقوا به عنوان یک اثر مهم آن اشاره شده است. در آیاتی دیگر نیز تبیین می شود که دست یابی انسان به تقوا موجب می شود تا نعمت بر او فزونی یافته و یا بر برکات آن افزوده گردد و یا این که دانش وی به جهان و هستی افزایش یابد و یا حتی دگرگون شود و بسیاری از مشکلات معیشتی و روحی وی نیز برطرف گردد و آسایش و آرامش را به دست آورد.
تبیین آثار و فواید هر چیزی در مقام اطلاع رسانی و تبلیغ، خود عاملی مهم در فرهنگ سازی ارزشی و مثبت است که خداوند در آیات قرآنی از این شیوه به بهترین شکل استفاده کرده است.
از نظر قرآن، هنگامی شخص و یا جامعه به فرهنگ درست استفاده و بهره برداری از چیزی کشیده می شوند که نسبت به آن آگاهی عمیق و کامل و کافی یافته باشند. از این رو در آیاتی چون آیه ۱۲۲ سوره توبه برای گرایش مردم به دین می کوشد تا نسبت به مبانی و اصول و فواید دین اطلاع کافی بدهد و از مؤمنان می خواهد تا این گونه وارد عرصه شوند و برای فرهنگ سازی گرایش به دین، اطلاعات و دانش کامل و عمیق به دست آورند و به دیگران برسانند.
از آن جایی که تغییر فرهنگ و یا فرهنگ سازی به معنای ایجاد نگرش و یا تغییر و اصلاح آن می باشد، نمی توان انتظار داشت که فرهنگ و نگرش مردم به سادگی و آسانی تغییر کند. لذا بر استقامت در هنگام فرهنگ سازی و اصلاح یا تغییر آن تأکید شده است. آیاتی چون ۷۱ سوره یونس و ۲۵ تا ۲۹ و نیز ۳۹ سوره یونس و نیز ۱ تا ۵ سوره نوح بر اهمیت و ارزش استقامت و پایداری برای دست یابی به هدف فرهنگ سازی و ایجاد و اصلاح نگرش ها توجه می دهد؛ زیرا تغییر نگرش و فرهنگ سازی، تنها در یک فرآیند زمانی رخ می دهد و این گونه نیست که یک دفعه و ناگهانی، فرهنگی شکل گیرد و یا اصلاح شود. بلکه مسئله اصلاح فرهنگی و نگرشی دشوارتر و سخت تر است، زیرا نخست می بایست فرهنگ و نگرشی که شکل گرفته و جا افتاده را با اطلاع رسانی از آسیب های فرهنگ نادرست، از شخص و جامعه زدود و سپس فرهنگ ارزشی و مثبت را اندک اندک در جامعه جایگزین کرد. از این رو پیامبر برای ایجاد فرهنگ اسلامی در مدینه و مکه بیش از بیست و سه سال تلاش کرد.


توجه قرآن به کانونهای تأثیرگذار
قرآن به کانون های تأثیرگذار توجه ویژه ای دارد. در هر جامعه، کانون هائی وجود دارد که می توان از بستر آن به شکل ساده تر و کلی تر، تغییرات فرهنگی را پیش برد و فرهنگ سازی مطلوب را انجام داد. (اعراف آیات ۱۰۳ و ۱۰۴ و طه آیات ۴۳ و ۴۴ و نیز زخرف آیه ۴۶ و نازعات آیه ۱۷)
گفت وگو با عالمان و رهبران هر قوم و قبیله ای می تواند زمینه را برای ایجاد فرهنگ سالم و یا تغییرات مطلوب فراهم آورد؛ زیرا با همراهی رهبران و عالمان، توده ها نیز همان سلوک و روش رهبران خویش را در پیش می گیرند که می توان از آن به تغییر در الگوها یاد کرد؛ زیرا عالمان و رهبران هر جامعه ای در حکم الگوهای آن جامعه است و تغییر در رفتار الگوها به معنای تغییر در پیروان و مقلدان آنان است.
براساس همین شیوه اطلاع رسانی و تبلیغ است که قرآن تبلیغ و اطلاع رسانی و فرهنگ سازی را در نقاط مرکزی و محوری و مرکز شهرها اولویت می دهد و از افراد می خواهد برای تاثیرگذاری بیشتر در فرهنگ و اصلاح و تغییر آن، اولویت را به این حوزه بدهند. (انعام آیه ۹۲ و قصص آیه ۵۹)


بایسته های فرهنگ سازی
آغاز هرگونه تغییر و اصلاح فرهنگی از داخل از دیگر اولویت هایی است که قرآن برای فرهنگ سازی و اصلاح فرهنگی پیشنهاد می دهد؛ زیرا مردم نخست به رفتار عملی و عینی اشخاص توجه دارند و اگر رفتار درست، فرهنگ شخص و خانواده وی نشده باشد، مردم کم تر گرایش به تغییر و اصلاح را می پذیرند. (انعام آیه ۷۴ و توبه آیه ۱۲۲ و مریم آیه ۴۲ و ۴۵) از این رو خداوند به پیامبر (ص) فرمان می دهد که فرهنگ سازی را از درون خانواده و عشیره خویش آغاز کند. (شعراء آیه ۲۱۴)
بنابراین بر اولیای امور و مسئولان است تا فرهنگ سازی ارزشی و مثبت را از دستگاه های دولتی آغاز کنند تا جامعه با توجه به فرهنگ درست و مناسب از آنان پیروی کنند.
البته باید به این نکته توجه داشت که تبلیغ و اطلاع رسانی برای تغییرات فرهنگی و فرهنگ سازی می بایست خود به درستی و سلامت صورت گیرد؛ زیرا هرگز هدف وسیله را توجیه نمی کند. به این معنا که اگر فرهنگ سازی مثبت و ارزشی، امری مطلوب و سازنده است، نباید در فرهنگ سازی، از ابزارهای نادرست تبلیغی و اطلاع رسانی بهره گرفت. در حالی که در برخی از رسانه ها گاه از شیوه اطلاع رسانی فساد برانگیز استفاده می شود که مصادیق آن بسیار است و بیان آن نیز گاه خود نوعی اشاعه فساد و تباهی است که از آن منع شده است.
به هر حال هدف از اطلاع رسانی، دور داشتن مردم از فرهنگ فاسد و تباهی هاست و نباید در این راه از شیوه نادرست اطلاع رسانی بهره گرفت. بنابراین فریب دادن مردم و آراستن باطل به امری پسندیده، خود ضدفرهنگ سازی است که باید از آن اجتناب کرد و از شیوه ها و روش های ابلیسی در فرهنگ سازی ارزشی بهره نگرفت. (انعام آیه ۱۱۲)
از دیگر نکاتی که باید مورد توجه قرار گیرد آن است که مسئولان برخلاف آن چه تبلیغ می کنند عمل نکنند که آثار سویی را به دنبال خواهد داشت. (بقره آیه ۴۴ و صف آیات ۲ و ۳) بسیاری از مسئولان و دولتمردان مردم را به امری تشویق می کنند. در حالی که در عمل چیز دیگری را نشان می دهند. به عنوان نمونه مردم را به صرفه جویی و پرهیز از اسراف و ریخت و پاش و تبذیر دعوت کرده و از رفتارهای مترفانه و رفاه زدگی باز می دارند، ولی در عمل خود در مصرف و هزینه بیت المال اسراف و ریخت وپاش دارند. این عمل آثار ضدفرهنگی بدتری را در جامعه در پی خواهد داشت.
البته افراد ضدفرهنگی نیز بی کار نمی نشینند و برای ادامه فعالیت و رفتارهای ضدفرهنگی خویش کارهایی را انجام می دهند. به عنوان نمونه اشراف با کارشکنی های خود می کوشند تا جامعه به سوی فرهنگ ضدارزشی اتراف و اسراف کشیده شوند. (اعراف آیات ۵۹ تا ۶۳ و آیات دیگر)


فرهنگ سازی در اصلاح الگوی مصرف
از آن جایی که شکوفایی اقتصادی و تمدنی کشور به این است که همه چیز به درستی مورد بهره برداری قرار گیرد، لازم است در مصرف اصل صرفه جویی رعایت شود. از این رو لازم است تا برای اصلاح الگوی مصرف، فرهنگ سازی از راه غرقه سازی افکار عمومی انجام پذیرد.
غرقه سازی نوعی روش تبلیغ و اطلاع رسانی است که همه کشور را در سطوح مختلف درگیر می کند. در این روش می بایست تبلیغات رسانه ای به گونه ای باشد که همه خود را در مسئله درگیر کنند و دغدغه عمومی مردم شود.
برای دست یابی به این مهم باید همه مدیران و مسئولان برنامه ریزی دقیق و کاملی داشته باشند و از همه ظرفیت ها و توانمندی های کشوری بهره بگیرند. این روشی است که پیامبر(ص) برای پیشرفت اهداف خود از آن استفاده کرده است.