سِیر تاریخ نگاری در ایران

[Tɪɢʜᴛ]

تاریخ پژوه امروزی می کوشد که پدیده های تاریخی را با نگاهی باورمند و الهی تحلیل کند و ضمن بهره جویی از روش های علمی و دانشگاهی، خود را از شیوه های زیان باری که به تحریف تاریخ ایران می انجامد، برکنار دارد. نقد نگرش غربی ها به تاریخ ایران و آسیب شناسی استنباط های جهت دارانه آن ها، نمونه ای از تحلیل نو و تازه ای است که در راستای شناخت صحیح تاریخ ایران (به ویژه رویدادهای معاصر) انجام می گیرد. در اینجا کوشش شده است تا سیر تحول تاریخ نگاری ایرانیان، به صورتی اشاره وار، بازگو شود. بررسی کوتاه گذار از شیفتگی به روش های تاریخ نگاری غربی و رسیدن به شیوه ای تازه در تحلیل تاریخی، از اهداف دیگر این نوشتار است.

● نگاهی گذرا به پیشینه تاریخ نگاری در ایران

هر چند از روزگار باستانی ایران تاریخ مکتوبی سراغ نداریم، اما کتیبه های بازمانده از آن زمان، نشان از تداوم سنت تاریخ نگاری و توجه به ثبت وقایع تاریخی در نزد ایرانیان دارد. افزون بر آن، دلایل روشنی در دست هست که از وجود سالنامه های دولتی در ایران باستان خبر می دهد. جدای از این، می توان تدوین و نگارش «خدای نامه» (خدای نامک) در زمان ساسانیان را نمونه ای از دلبستگی ایرانیان به نگارش وقایع و ضبط سلسله حوادث تاریخی دانست.

با گذر از روزگار باستان و آغاز دوره ای تازه از تاریخ ایران، شمار بسیاری از برجسته ترین و نامدارترین مورخان جهان اسلام از میان ایرانیان برخاستند. طبری، بلعمی، گردیزی، بیهقی و بسیاری دیگر از تاریخ نویسان دوران اسلامی، بی تردید ادامه دهنده سنت دیرینه تاریخ نگاری در ایران بوده اند و از این راه تعداد فراوانی از کتاب های معتبر و مستند تاریخی را پدید آورده اند. هر کدام از آن مورخان جایگاهی شایسته و ممتاز در شیوه نگارش تاریخ دارند.


با این همه آشنایی ایرانیان با روش تاریخ نگاری نوین و علمی را باید به زمانی نزدیک تر به روزگار ما کشاند. در واقع پس از آشنایی ایرانیان با شیوه تاریخ نگاری اروپایی و غربی بود که روشی در پژوهش تاریخی پدید آمد که پیش از آن سابقه ای در سنت تاریخ نگاری شرقی/ ایرانی نداشت. این شیوه نوین متکی به سنجش و بررسی متون تاریخی، استناد به اسناد و مدارک و دوری از عبارت پردازی های تاریخی بود. از این رو چه بسا بتوان تالیف کتاب هایی همانند «ناسخ التواریخ» تالیف میرزا تقی سپهر و «روضه الصفای ناصری» نوشته رضا قلی خان هدایت (هر دو در سده سیزدهم قمری) را پایان شیوه تاریخ نگاری سنتی در ایران دانست و طلیعه روش نوین نگارش تاریخ را با چاپ کتاب های محمدحسن خان اعتماد السلطنه (درگذشته به سال ۱۳۱۳ قمری و از مورخان دوره ناصرالدین شاه) فرض کرد.

اعتمادالسلطنه با زبان فرانسه آشنا بود و شیوه پژوهش تاریخی اروپاییان را می شناخت. هر چند کتاب های تاریخی او (همانند «تاریخ منتظم ناصری» و «المآثر و الآثار») را نمی توان پژوهش تاریخی به شیوه نوین تلقی کرد، اما به هر صورت خالی از تازگی ها و تجربه روش نوین تاریخ نگاری نبود. این شیوه، مخصوصا در کتاب «درر التیجان» او که بررسی تاریخ اشکانیان با تکیه بر دیدگاه های مورخان شرق و غرب است، نمود آشکارتری دارد. با این حساب، تاریخ نویسی اعتمادالسلطنه را می توان همراه با نوجویی هایی قلمداد کرد و سرفصلی ابتدایی برای دوره های بعد دانست. دقت مورخانی همانند میرزا مهدی خان استرآبادی در ثبت رخدادهای روزگار نادر شاه افشار (با همه انتقادهایی که از کتاب او کرده اند) یک نمونه از کار تحسین برانگیز نویسندگان و مورخان ایرانی به شمار می رود. این نیز گفتنی است که گاه سنت تاریخ نویسی در ایران با تملق و چاپلوسی و قلب واقعیت آمیخته می شده است. نمونه این دست تواریخ درباری، متاسفانه اندک نیست.



همان میرزا مهدی خان استرآبادی که تاریخ با ارزش «جهانگشای نادری» را نوشته است، با نگارش کتابی به نام «دره نادره» چنان زبان به تملق گویی و چرب زبانی می گشاید که خواننده امروزی را از شیوه تاریخ پردازی او، بیزار می سازد. با این همه بسیاری از آگاهی های ما از پیشینه تاریخی مان از راه همان رویداد نگاری ها به دست می آید. این بر عهده محققان امروز است که با سنجش تواریخ به جای مانده و بررسی اسناد و مدارک، راست را از دروغ بازشناسند و پرتویی بر گذشته ای بیفکنند که گاه زیر انبوهی از چاپلوسی و ناراستی پنهان شده است. با همه اینها باید گفت که دامان مورخان بزرگ و نامور ایرانی از گمان دروغ به دور است و آن ها توانسته اند که با پایبندی به حقیقت و راستی، حوادث روزگاران شان را ثبت کنند و بنویسند. یک مثال روشن این سخن، ابوالفضل بیهقی و تاریخ نامدار اوست که اهمیت و ارزش بی مانند کتاب او بر کسی پوشیده نیست. او با آن که همواره ستایشگر سلطان روزگار خود است، به هیچ رو از بازگویی حقیقت سرباز نمی زند و خود را نسبت به آیندگان متعهد و پاسخگو می داند.


● آشنایی گسترده تر ایرانیان با روش های نوین تاریخ نگاری
پس از مشروطیت بود که زمینه آشنایی بیشتر ایرانیان با تحقیقات اروپایی فراهم شد. در این میان، به ویژه سهم مجله «کاوه» (چاپ برلین) را که توسط شماری از پژوهندگان نوآور و تجددخواه ایرانی منتشر می شد، نباید نادیده گرفت. این مجله که همزمان با جنگ جهانی اول در بیرون از مرزهای ایران منتشر می شد، نویسندگانی چون محمد قزوینی، حسن تقی زاده و محمدعلی جمالزاده داشت. آنها نه تنها با شیوه پژوهش های تاریخی و ادبی اروپاییان (به ویژه آلمانی ها) آشنا بودند، بلکه در تحقیقات خود می کوشیدند که از راه و روش های نوین تاریخی پیروی کنند. آنچه در مجله کاوه درباره تاریخ روابط ایران و روس به قلم جمالزاده چاپ شد، نمونه ای از توجه به شیوه نوین تاریخ نگاری در نزد ایرانیان بود.


این شیوه در میان تاریخ نگاران جوان داخل ایران، مانند عباس اقبال آشتیانی، نیز اثر گذاشت و آن ها را به سوی راهی تازه در پژوهش های تاریخی کشاند. نکته درخور توجه آن است که دلباختگی بسیاری از محققان ایرانی به روش های تاریخ پژوهی غربی، به دور از دریافت های نادرست از تاریخ ایران نبود. آن ها، چه بسا، از این نکته غافل بودند که تحقیقات شرق شناسان، مالامال از اهداف استعماری و تحریف تاریخ ملل شرق است. به نظر می آید آنچه پژوهندگان ایرانی را متوجه تاریخ نگاری غربی می کرد، متد و روش پژوهشی آنان بود، اما دشواری کار در اینجا بود که تاریخ نگاران ایرانی، در آن روزگار که اندک اندک شیوه های علمی پژوهش تاریخی را فرا می گرفتند، نمی توانستند خود را از نوع نگاه و تلقی اروپاییان از تاریخ ایران برکنار بدارند.

به هر روی بی گمان آغاز جدی پژوهش تاریخی نوین در ایران را باید مربوط به زمانی دانست که کتاب سه جلدی و مفصل حسن پیرنیا (مشیر الدوله) به نام «ایران باستان» منتشر شد. پیرنیا که با روش پژوهش های تاریخی اروپاییان کاملا آشنایی داشت، شیوه ای را در تنظیم تاریخ خود برگزید که هنوز هم، کم و بیش، تازگی و اعتبار خود را از دست نداده است. او به سنجش باریک بینانه متن های تاریخی می پردازد و از تکیه به تحقیقات جدید و یافته های باستان شناسی غافل نمی ماند. در تحلیل تاریخی نیز فراتر از آگاهی های تاریخی نمی رود و از برداشت و استنباط های نادرست و به دور از چارچوب های تاریخی، پرهیز می کند. به ویژه در نقد پاره ای از اشارات متن های تاریخی (همانند نوشته های هرودوت)، دقت محققانه ای نشان می دهد. هر سخن و دریافت او نیز با تکیه و ارجاع به مستندات تاریخی است.


از سویی دیگر، در این زمان که سرآغاز تجدد مآبی آمرانه و فرمایشی رضا خان است، همزمان با کوشش های تاریخ نگاری محققانی چون پیرنیا، گرایش جهت داری نیز از طرف دولت برای رواج نوعی از تاریخ نگاری ناسیونالیستی افراطی دیده می شود. نتیجه چنین گرایشی، محدود شدن تاریخ نگار آن دوره در تنگناهای دولتی و رسمی بود. توجه نژادپرستانه به ایران باستان و بهره برداری سیاسی از تاریخ باستان برای جلوه بخشیدن به شاهی رضا خان (که خود را مدافع ناسیونالسیم ایرانی وانمود می کرد)، منجر به نگارش تاریخ هایی رسمی و دستوری می شد که نسبت و پیوندی با روش علمی و شیوه تاریخ نویسی مورخان آگاهی چون پیرنیا نداشت.

در حقیقت کتاب های تاریخی که به دستور دستگاه تبلیغاتی رضا خان در این دوره پدید می آید، صرفا در جهت استفاده سیاسی و گرایش های تند ملی گرایانه است و متکی به پژوهش های مستند و نوین تاریخی نیست. در کنار آن، توجه و دلبستگی به تصحیح و چاپ متن های تاریخی نیز فزونی می گیرد. هر کدام از آن تصحیحات با توجه به روش هایی انجام می گرفت که ایرانیان از شرق شناسان اروپایی آموخته بودند. چاپ متن های تاریخی که در این دوره و دوره های بعد توسط محققانی همانند عباس اقبال ارائه می شد، نمونه ای از گرایش به فراهم آوردن منابع معتبر تاریخ نگاری بود.


● نسل تازه پژوهندگان تاریخ

پس از تاسیس دانشگاه تهران و موسسات آموزشی دیگر، شماری از استادان تاریخ به تالیف کتاب های تاریخی و پرورش دانشجویانی پرداختند که بعدها خود از محققان سرشناس ایرانی شدند. استادانی چون نصرالله فلسفی، احمد بهمنیار و عباس اقبال کتاب های تاریخی را به نگارش درآوردند که هر کدام با استفاده از ده ها متن تاریخی و بررسی اسناد و تحقیقات جدید پدید آمده بود. اقبال «تاریخ مغول» را نوشت (۱۳۱۲) و به بررسی اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در قرن های هفتم و هشتم پرداخت؛ نصرالله فلسفی «زندگانی شاه عباس اول» را مورد توجه قرار داد و تحقیقی مفصل در پنج جلد عرضه کرد و احمد بهمنیار بررسی زندگی صاحب بن عباد (وزیر نامدار آل بویه) را موضوع کندوکاو تاریخی خود قرار داد (این کتاب پس از درگذشت بهمنیار و توسط شاگرد او، باستانی پاریزی، منتشر شد– ۱۳۴۴). توجه و دلبستگی به نگارش تاریخ عمومی ایران که از آغاز تاریخ تا روزگار معاصر را در برمی گرفت، عباس اقبال را برانگیخت تا «تاریخ مفصل ایران» را با همکاری حسن پیرنیا منتشر کند. در این زمان توجه بیشتر محققان تاریخ به تاریخ سیاسی و تدوین تاریخ عمومی ایران بود و کمتر نشانه ای برای نگارش دوره های کوتاه تاریخی (و تخصصی تر) دیده می شد. از سوی دیگر، انتشار مجله تحقیقی «یادگار» توسط عباس اقبال، بستر دیگری برای چاپ پژوهش های تاریخی فراهم کرد و بسیاری از تاریخ نویسان ایرانی را برانگیخت تا مقالات تحقیقی خود را در «یادگار» منتشر کنند.

از این رو عباس اقبال را باید از نخستین کسانی دانست که شیوه تحقیق علمی و صحیح تاریخی را در ایران رواج داد و راهنمای دیگر پژوهندگان شد.شاگردان و دانش آموختگان این استادان (که آن ها را باید استادان نسل اول پژوهش های جدید تاریخی دانست)، شیوه تحقیق تاریخی را مستندتر و با توجه عمیق تر به تحقیقات ایران شناسان خارجی و بررسی ریزبینانه تر اسناد و مدارک پی می گیرند. ابراهیم باستانی پاریزی، عبدالحسین زرین کوب، محمداسماعیل رضوانی، احسان اشراقی، محمدجواد مشکور و شمار دیگری از نام آوران فرهنگ معاصر ایران، از این گونه اند. کشش و علاقه این پژوهشگران جوان به بررسی مقاطع کوتاه تاریخی و دوری از نگارش کلیات تاریخی است.


باستانی پاریزی عمده کوشش های خود را صرف شناساندن تاریخ کرمان می کند؛ زرین کوب در کنار پژوهش های ادبی، تاریخ سده های نخستین اسلامی را مورد ارزیابی قرار می دهد؛ اسماعیل رضوانی عصر مشروطیت، احسان اشراقی روزگار صفویه و محمدجواد مشکور دوره باستانی ایران را محور تحقیقات خود می سازند. چاپ دقیق تر متن های تاریخی نیز همچنان ادامه می یابد. ترجمه پژوهش های اروپاییان نیز بسیار مورد توجه است.

به موازات این کوشش ها، شماری از تحقیقات ایران شناسان شوروی نیز ترجمه و منتشر می شود. همانند «تاریخ ماد» دیاکونوف، «تاریخ ترکستان» بارتولد و تک نگاری های پطروشفسکی. این تحقیقات آکنده از گرایش های ایدئولوژیکی و نتیجه گیری های نادرست تاریخی بر پایه تئوری های مارکسیستی است که همخوانی و ارتباطی با تاریخ ایران ندارد. تاریخ نگاران شوروی می کوشیدند که تاریخ ایران را در قالب های تنگ و انحصاری خود بگنجانند و آن را بر اساس جهان بینی کمونیستی تحلیل کنند. نتیجه آن رواج نوعی از تاریخ نگاری ایدئولوژیک زده و زیان بار بود که به دریافت های نادرستی از تاریخ ایران می انجامید.

آن سوی دیگر این گونه تحقیقات، تلاش وابستگان رژیم پهلوی بود که می کوشیدند تاریخ ایران را بر پایه زندگی شاهان و ستایش های بی حد و مرز از دوره باستانی ایران تدوین کنند. این تلاش به ویژه در نگارش کتاب های تاریخی مدارس و دانشگاه ها چشمگیرتر بود. در این دوره هرگز امکان بررسی بی طرفانه چهره رضا خان و نقش بیگانگان در استقرار رژیم پهلوی فراهم نمی شود. اسناد معاصر از دید محققان پنهان می ماند و جز انتشار کتاب های ستایش آمیز از رضا خان و حکومت او، تحقیقات تاریخی مستقل اجازه چاپ و انتشار نمی یابند.


● انقلاب اسلامی و تحول در نگرش تاریخی

با پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷، تحول بنیادینی در شیوه تاریخ نگاری پژوهندگان ایرانی پدید آمد. دسترسی به انبوهی از اسناد و مدارک، امکان بررسی و تحلیل تاریخ معاصر ایران، به ویژه شکل گیری رژیم پهلوی، سلطه رضاخان، حوادث پس از شهریور ۲۰، رویداد ملی شدن صنعت نفت، نقش روحانیت پیشرو و سلسله حوادثی که سرانجام به پیروزی انقلاب اسلامی و سرنگونی حکومت شاه انجامید، فراهم شد. در این دوره، در کنار تاریخ نگاری جدی و مستند، که به تدریج شکل می گرفت، در ابتدا گرایشی نیز به کتاب هایی وجود داشت که درباره رجال دوره پهلوی و ارتباطات گسترده آن ها با بیگانگان می پرداختند.

این دست کتاب ها در قالب خاطرات و روزنگاری ها منتشر می شدند. بعدها با تاسیس مراکز پژوهشی، همانند مرکز اسناد انقلاب اسلامی، به تحلیل و شناخت حوادث انقلاب اسلامی، به شیوه ای محققانه و آکادمیک، پرداخته شد و پژوهندگانی نیز توجه خود را معطوف به رویدادهای تاریخ معاصر، از مشروطیت تا انقلاب اسلامی، کردند. رده بندی اسناد و انتشار آن ها، بررسی دقیق رویدادها و شناخت ماهیت و چگونگی وقایع و پیامدهای آن، از شمار کارهایی بود که محققان تاریخ انقلاب اسلامی (و دوران معاصر) انجام دادند.