جایگاه "اربعین" در فرهنگ اهل بیت(ع)

[ЯΣΨΗΛΝЕH]

واژه "اربعین" در متون دینی و مجموعه های حدیثی از ارزش والایی برخوردار است؛ آثار حفظ 40 حدیث، اخلاص عمل در 40 روز و دعای عهد در 40 صبح، کمال عقل در 40 سالگی، دعا برای 40 مؤمن، شهادت 40 مؤمن برای میت، برگزاری عبادت در 40 شب چهارشنبه برای دیدار حضرت ولیعصر(عج) و بعثت اغلب انبیا در 40 سالگی، از جمله مواردی است که ارزش و جایگاه این اصطلاح اسلامی و عرفانی را مشخص می سازد.
"اربعین" از اعدادى است که در اِعراب، به جمع مذکر سالم شبیه است یعنى در حالت رفعى "اربعون" و در حالت نصبى و جرّى "اربعین" به ‌کار مى ‌رود.
اربعین در چهار آیه قرآن کریم و در سه موضوع
این واژه در چهار آیه قرآن کریم و مرتبط با سه موضوع دیده مى ‌شود: 1- در آیه ‌15 احقاف از 40 سالگى انسان یاد‌شده و اینکه خداوند به همه انسانها درباره نیکى به پدر و مادر سفارش کرده است اما فقط نیکوکاران به این سفارش الهى عمل و به پدر و مادر خود نیکى مى‌ کنند و این نیکى را تا رسیدن به رشد کامل خود و رسیدن به 40 سالگى ادامه مى ‌دهند؛ آنگاه در 40 سالگى دعا مى ‌کنند و از خدا توفیق مى‌طلبند تا در برابر نعمتهایى که خود و پدر و مادرشان از آن برخوردار بوده‌اند، شکرگزار او باشند.
2- در آیه‌26 سوره مائده از 40 سال ممنوعیت ورود بنى ‌اسرائیل به سرزمین مقدس و 40 سال سرگردانى آن‌ها در قطعه ‌اى از زمین خبر داده است: «قالَ فَاِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیهِم اَربَعینَ سَنَةً یَتیهونَ فِى الاَرضِ فَلا‌تَأسَ عَلَى القَومِ الفـسِقین». این ممنوعیت پس از آن بود که موسى(ع) به قومش براى ورود به سرزمین مقدس فرمان داد اما بنى ‌اسرائیل به این دلیل که در آنجا مردمى جبارند، از اطاعت موسى(ع) سر باز زدند و گفتند: تا آنان از آنجا بیرون نروند، ما هرگز وارد آن شهر نمى‌شویم.
3- آیه ‌51 سوره بقره نیز از میقات 40 شبه موسى(ع) خبر مى‌ دهد: «و‌اِذ واعَدنا موسى اَربَعینَ لَیلَةً» که در آیه ‌142 سوره اعراف به این صورت تفصیل داده شده است: «و ‌وعَدنا موسى ثَلـثینَ لَیلَةً و اَتمَمنـها بِعَشر فَتَمَّ میقـتُ رَبِّهِ اَربَعینَ لَیلِةً». مفسران برآنند که آن 40 شب در 30 شب ذى ‌القعده و دهه اول ذى ‌الحجه بوده است چنانکه روایاتى از امام‌صادق(ع) نیز بر این تعیین دلالت دارد اما "آلوسى" بدون استناد به دلیلى، این احتمال را که میقات در 30 روز ذى الحجه و دهه اول محرم بوده نیز نقل کرده است؛ میقات 40 روز و 40 شبه موسى در تورات آمده است.
به هر تقدیر، "اربعین" از اصطلاحات رایجی است که در متون اسلامی کاربرد زیادی دارد، مثلاً در برخی از روایات به عنوان نماد کمال، حدی برای تصفیه باطن و ... قلمداد شده است که در این نوشتار به مناسبت روز اربعین شهادت امام حسین(ع) برخی از موارد کاربرد این واژه ارزشمند که در فرهنگ اسلامی به مناسبتهای گوناگون از آن یاد شده و گاهی پیامهای اخلاقی و دستورهای الهی با آن همراه شده، با اشاره به 30 نکته بیان می شود.
1- شهادت 40 مؤمن
امام صادق(ع) فرمود: "هرگاه یکی از اهل ایمان بمیرد و بر جنازه او 40 نفر از مؤمنین حضور یابند و گواهی دهند که پروردگارا! ما به جز خوبی و نیکی از این شخص ندیده ایم و تو از ما داناتر هستی"، خداوند متعال می فرماید: "من نیز شهادت شما را پذیرفتم و آنچه از بدیها و گناهان از او می دانستم که شما بی اطلاع بودید، همه را بخشیدم ."
2- دعا برای 40 مؤمن
پیشوای ششم امام جعفر صادق(ع) یکی از مهمترین عوامل استجابت دعا را تقدیم دیگر مؤمنین در هنگام دعا می داند . آن حضرت می فرماید: "هر کس 40 نفر از مؤمنین را در دعا کردن بر خود مقدم بدارد، سپس حاجات خود را بطلبد، دعای او به اجابت خواهد رسید." آن حضرت تأکید می فرماید: "که اگر این گونه دعا کردن در نماز شب و بعد از آن باشد، تاثیر بیشتری خواهد داشت." همچنین دعا کردن 40 مؤمن در قنوت نماز "وتر" در دل شبهای تار، اجابت دعا را نزدیکتر و سریعتر می کند.
3- دعای 40 نفره
دعا کردن همیشه خوب و یکی از سلاحهای مؤمن و وسیله ارتباط با پروردگار عالمیان است. امام صادق(ع) در یکی از رهنمودهای حکیمانه خویش ما را به دعای دسته جمعی فرا می خواند و می فرماید: "اگر گروهی 40 نفره جمع شوند و خدای خویش را بخوانند، مطمئناً دعای آنان مستجاب خواهد شد و اگر 40 نفر نبودند گروه چهار نفره، 10 بار خدا را بخوانند که همین اثر را دارد و اگر بیش از یک نفر نباشد و 40 بار خدا را صدا بزند، خدای عزیز و جبار خواسته او را برآورده خواهد کرد."
4- آمرزش 40 گناه
حضرت باقر(ع) یکی از حقوق واجب مسلمانان بر عهده همدیگر را حضور در تشییع جنازه آنان می شمارد و با توجه به اهمیت آن، تأثیر معنوی این حضور را نیز بیان می کند: "کسی که جنازه ای را از چهار طرف حمل کند، خداوند متعال 40 گناه کبیره او را خواهد بخشید."
5- کمال در 40 سالگی
از مهمترین نکاتی که در زندگی انسان وجود دارد و در مرحله تکامل معنوی و شخصیت وی مؤثر است، رسیدن به مراتبی از سن و سال است که انسان کاملتر و پخته تر می شود. خداوند متعال در این زمینه 40 سالگی را اوج کمال انسانی می داند و می فرماید: "....تا زمانی که به کمال قدرت و رشد برسد و به 40 سالگی بالغ شود، می گوید: پروردگارا! مرا توفیق ده تا شکر نعمتی را که به من و پدر و مادرم دادی، به جا آورم و کار شایسته ای انجام دهم که از آن خشنود باشی و فرزندان مرا صالح گردان! من به سوی تو باز می گردم و توبه می کنم و از مسلمانان می باشم."
6- آثار 40 روز اخلاص
امام رضا(ع) از پیامبر گرامی اسلام(ع) چنین نقل فرمود: "هیچ بنده ای 40 روز اعمال خود را خالصانه به درگاه حضرت حق انجام نمی دهد، مگر اینکه خداوند متعال چشمه سارهای حکمت را از قلب او به زبانش جاری می سازد."
7- یاران حضرت مهدی(عج)
هنگامی که حضرت مهدی(عج) ظهور می کند هر یک از یاران و شیعیان آن حضرت معادل نیروی 40 مرد قدرت روحی و بدنی خواهد داشت. امام سجاد(ع) فرمود: "هر گاه قائم ما قیام کند، خداوند متعال از شیعیان ما آفت، بلا و سستی را دور خواهد کرد و دلهای آنان را همانند پاره های آهن قوی و محکم می کند و نیروی هر یک از آنان را معادل نیروی 40 مرد قرار خواهد داد."
8- 40 روز عزای مؤمن[b][/b]
رسول گرامی اسلام(ص) در سفارشهای خویش به جناب ابوذر غفاری به اهمیت و جایگاه والای مؤمن در جهان اشاره کرده و فرموده است: " ای ابوذر! هنگامی که مؤمنی از دنیا می رود، زمین تا 40 روز برای فقدان او گریان و عزادار است." ممکن است منشأ مجالس اربعین برای اموات مؤمنین همین روایت نبوی است.
9- زندگی 40 ساله
هنگامی که فرزدق شاعر، قصیده معروف خود را در مدح حضرت امام سجاد(ع) در حضور خلیفه ستمگر عباسی، هشام بن عبدالملک، با رشادت تمام قرائت کرد و قصید معروف این چنین بود که: "یعنی، این آقایی است که گامهای او را سرزمین بطحاء، بیت خدا و حل و حرم می شناسد؛ خلیفه بر او خشم گرفت و دستور داد تا فرزدق را علاوه بر قطع حقوق، به جرم دفاع از اهل بیت(ع) زندانی کنند؛ اما بعد از گذشت مدتی به دعای امام چهارم(ع) آزاد شد.

امام زین العابدین(ع) برای کمک به فرزدق مبلغی را که 40 سال مخارج زندگی اش را کافی بود به حضورش فرستاد و فرمود: "ای فرزدق! اگر می دانستم بیش از 40 سال زنده خواهی بود، بیشترمی فرستادم." علی بن یونس بیاضی

می نویسد: دقیقاً بعد از 40 سال از آن تاریخ فرزدق به دیار باقی شتافت و صداقت و کرامت امام چهارم(ع) بر همگان روشن شد.
10- بعثت انبیا در 40 سالگی
در روایت آمده است که اکثر انبیا در 40 سالگی به رسالت مبعوث شده اند. همچنان که رسول گرامی اسلام(ص) نیز در 40 سالگی به رسالت مبعوث شد. امام باقر(ع) فرمود: "پیامبر اکرم(ص) در 63 سالگی از دنیا رفت، که آخر سال دهم هجرت بود. آن حضرت بعد از تولد خویش هنگامی که 40 سالش کامل شد، به پیامبری رسید و 13 سال دیگر در مکه بود که در 53 سالگی به مدینه هجرت کرد و بعد از ده سال در مدینه به سرای جاویدان منتقل شد."
11- حفظ 40 حدیث
حضرت رسول اکرم(ص) در زمینه پاسداری از فرهنگ و معارف اسلام می فرماید: "هر کس از امت من 40 حدیث از احادیث دینی مورد نیاز جامعه را حفظ کند خداوند متعال او را در روز قیامت به عنوان فقیه و دانشمند محشور خواهد کرد."
بر اساس همین حدیث، دانشمندان بزرگ شیعه تلاش کرده اند که کتابهایی را به نامهای الاربعین و 40 حدیث از خود به یادگار بگذارند تا شاید مشمول این کلام نورانی رسول گرامی اسلام(ص) بشوند، نظیر: اربعین شیخ بهائی، اربعین شهید اول، اربعین مجلسی دوم، اربعین جامی و 40 حدیث امام خمینی(ره)
12- آثار گناه تا 40 روز
آثار گناهانی که انسان مرتکب می شود تا 40 روز در روح و روان او باقی است. امام صادق(ع) فرمود: "کسی که از شراب و مسکرات حرام استفاده کند تا 40 روز نمازش پذیرفته نمی شود، مگر اینکه حقیقتا توبه کند."
13- اصلاح تا 40 سالگی
رسول خدا(ص) در این زمینه به مسلمانان هشدار داده و فرموده است: "هنگامی که شخص به سن 40 سالگی پا

می گذارد و کارهای نیک او از اعمال زشتش بیشتر نباشد، شیطان پیشانی او را بوسیده، می گوید: این چهره ای است که دیگر روی سعادت و خوشبختی را نخواهد دید."
و در حدیث دیگری آن حضرت افراد 40 ساله ای را که به سوی صلاح گام برنمی دارند از دوزخیان به شمار می آورد و می فرماید: "فرد 40 ساله ای که در اندیشه کارهای نیک نباشد، برای ورود به آتش جهنم خود را آماده کند که نجات او مشکل است."
14- هشدار به 40 ساله ها!
امام زین العابدین(ع) فرمود: "هرگاه شخصی به سن 40 سالگی برسد فرشته ای از سوی خداوند در آسمان ندا می دهد که هنگام سفر نزدیک است، زاد و توشه سفر را مهیا کن و در گذشته هنگامی که فردی به 40 سالگی می رسید، با نفس خود محاسبه می کرد." و از رسول گرامی اسلام(ص) نقل است که "خداوند فرشته ای را مأمور کرده است تا در هر شب صدا بزند: "ای کسانی که 40مین بهار عمر خود را سپری می کنید! برای ملاقات با پروردگارتان چه چیزی آماده کرده اید و چه پاسخی دارید؟!"
15- تغذیه و اربعین
پیامبر اکرم(ص) می فرماید: "هر کس 40 روز از خوردن گوشت خودداری کند، اخلاقش بد خواهد شد."
16- 40 نفر هسته اولیه
زمانی که برخی از یاران امام حسن مجتبی(ع) از وی درخواست کردند که در مقابل ظلم و ستم زمامداران جور به ویژه معاویه قیام و مبارزه نکند، امام حسن(ع) فرمود: "الگوی من در رهبری امت، جدم رسول خدا(ص) است، آن حضرت تا زمانی که تعداد یارانش به 39 نفر رسیده بود، مخفیانه و غیرعلنی خدا را عبادت می کرد و به مبارزه و تبلیغ علنی روی نیاورد؛ اما از موقعی که خداوند متعال تعداد مسلمانان را به 40 نفر رساند، تبلیغ دین خدا را آشکار کردند و اگر با من هم به تعداد آنها باشد، در راه خدا به جهاد و مبارزه شایسته دست می زنم."
17- دریغ از 40 یاور راستین!
امام علی(ع) نیز با شکایت از مظلومیت و غربت خویش فرمود: "من بارها از مردم یاری خواستم اما به غیر از چهار نفر زبیر، سلمان، ابوذر و مقداد کسی جواب مثبت به من نداد." سپس افزود: "اگر من در روز بیعت 40 یاور گوش به فرمان و راستین داشتم، با آنان مقابله و مجاهده می کردم."
18- حقوق همسایه
رسول خدا(ص) به منظور سالم سازی و ایجاد روحیه اعتماد و اطمینان به همدیگر و همچنین تقویت وحدت و انس و الفت در جامعه اسلامی درباره حدود همسایگی و رعایت حقوق آنان می فرماید: "تا 40 خانه از چهار سوی منزل یک مسلمان، از روبه رو، پشت سر، از سمت راست و از سمت چپ، همسایه یک مسلمان به شمار می آید."
پیامبر(ص) ضمن بیان این پیام حکیمانه، به حضرت علی(ع) و سلمان و ابوذر و مقداد دستور داد که در میان مسلمانان ندا دهند که ای مردم! این حدود همسایگی است و " کسانی که همسایگانشان از شر و آزار آنان در امان نیستند، ایمان ندارند."
19- مهلت تا 40 روز
پیامبر اکرم(ص) فرمود: "هر گاه مردی در محیط خانواده خود عمل ناپسند و زشتی را مشاهده کند و در مورد آن حساسیت و غیرت دینی از خود نشان ندهد و اعضای خانواده اش را از ارتکاب گناه و معصیت باز ندارد و در صدد اصلاح برنیاید، خداوند متعال پرنده ای سفید را مأمور می کند که 40 صبح بر در خانه وی پرهایش را بگسترد و هنگام ورود و خروج آن مرد مسامحه کار، بگوید: اصلاح کن! اصلاح کن! غیرت داشته باش! غیرت داشته باش! اگر خانواده اش را اصلاح کرد که چه بهتر وگرنه آن پرنده سفید بالهایش را به چشمهای او می کشد و بعد از آن او وارونه می بیند؛ یعنی خوبیها را خوب نمی بیند و بدیها را بد نمی بیند."
20- بهداشت فرزندان
پیامبر بزرگوار اسلام(ص) با اشاره به لزوم ختنه کردن نوزادان پسر می فرماید: "نوزادان خود را در روز هفتم ختنه کنید، این عمل برای پاکیزگی و سلامت و رشد آنان تأثیر فراوان دارد و زمین از بول فردی که ختنه نشده تا 40 روز آلوده می ماند."
21- تسبیح حیوانات
امام صادق(ع) فرمود: "حضرت داوود(ع) در یکی از شبها با حال خوشی زبور را تلاوت می کرد و از حالات معنوی خود لذت می برد. آن شب به نظرش آمد که شب زنده داری خوبی داشته است و از این جهت شگفت زده شد. در آن حال قورباغه ای از زیر صخره ای از سوی خداوند متعال به سخن آمد و گفت: " ای داوود! آیا از شب زنده داری ات به شگفت آمده ای؟ من 40 سال است که در زیر این صخره زبانم به ذکر الهی مترنم است."
22- کرامت نام حضرت محمد(ص)
حضرت علی(ع) در ضمن روایتی طولانی در منقبت حضرت خاتم الانبیا(ص) فرمود: "روزی یکی از علما یهود به حضور پیامبر(ص) آمد و سئوالات متعددی از آن حضرت پرسید و پاسخهای وافی دریافت کرد و مسلمان شد. سپس الواحی بیرون آورد و در مقابل پیامبر(ص) قرار داد و گفت: این از جمله صفحات توراتی است که به حضرت موسی بن عمران(ع) نازل شده است. من فضائل تو را در آنها می خواندم و شک می کردم و 40 سال تمام نام تو را پاک

می کردم؛ اما قسم به آن خدایی که تو را به حق و راستی مبعوث فرموده است، هر گاه نامت را از تورات پاک کردم، دوباره آن را در آنجا ثبت شده می یافتم."
23- اربعین در قرآن
در برخی از آیات قرآن به واژه "اربعین" اشاره شده است، مانند فرازی از قصه حضرت موسی(ع) که می فرماید: " به یاد آورید آن هنگامی را که با موسی(ع) برای یافتن پیامهای آسمانی 40 شب وعده قرار گذاشتیم." نیز می فرماید: "و ما با موسی سی شب وعده گذاشتیم، سپس آن را با ده شب دیگر تکمیل کردیم. به این ترتیب، میعاد پروردگارش با 40 شب تمام شد."
قرآن کریم در مورد نافرمانی بنی اسرائیل از حضرت موسی(ع) و سرپیچی آنان از دستورات الهی و مجازات آن گروه از یهودیان با 40 سال سرگردانی، می فرماید: "این سرزمین مقدس تا 40 سال بر آنها ممنوع خواهد بود و آنان همواره در مدت 40 سال در این بیابان سرگردان هستند، پس تو درباره سرنوشت این جمعیت گناهکار ناراحت نباش!"
24- مجاهد دار به دوش
دعبل بن علی خزاعی، از شاعران متعهد و شجاع اهل بیت(ع) است که از دست مبارک حضرت رضا(ع) به کسب مدال افتخار و عطایای مادی و معنوی نائل شد. او وصیت کرد قصیده معروف خود به نام "مدارس آیات" را که مورد تأیید اهل بیت(ع) قرار گرفت در کفنش بنویسند. زبان گویای وی آن چنان برنده بود که حکمرانان ستمگر را به هراس می انداخت.
ابن مدبر می گوید: "روزی به دعبل گفتم: من مردی بی باک و با شهامت مثل تو ندیده ام که این چنین بی پروا در اشعار خود به زمامداران ستمگری، مثل مامون می تازی و حقائق را در قالب شعرهای گویا و بلیغ به گوش مردم می رسانی. دعبل در مقابل هشدار ابن مدبر، با صلابت خاصی که از عشق او به اهل بیت(ع) ریشه می گرفت، چنین گفت: "ای ابا اسحاق! من چوبه دار خودم را 40 سال است که با خود حمل می کنم، اما هنوز کسی را نیافته ام که مرا بر آن بیاویزد."
25- ارزش عدالت گستری
امام موسی بن جعفر(ع) در تفسیر آیه "یحیی الارض بعد موتها" فرمود: "خداوند زمین را با قطرات باران احیا

نمی کند، بلکه با مردان عدالت گستر زنده می گرداند. و این عمل از منافع مادی 40 روز باران بهتر و پربارتر است."
26- هشدار به محتکران!
امام صادق(ع) به تاجرانی که برای منافع مادی خود اجناس مورد نیاز مردم را انبار کرده، با قیمتهای گزاف

می فروشند، شدیداً هشدار می دهد و می فرماید: "مدت احتکار جنسهای مورد نیاز مردم در روزگار فراوانی، 40 روز است و در روزهای سخت فقط سه روز. اگر بازرگانی در ایام فراوانی جنس، بیش از 40 روز و در هنگام دشواری بیش از سه روز انبار کند، لعنت خدا بر او باد."
27- چله نشینی برای حاجت
مولای متقیان علی(ع) فرمود: خداوند متعال به حضرت داوود وحی کرد: "ای داوود! اگر از بیت المال تغذیه نمی کردی و از دست رنج خودت امرار معاش می کردی، چقدر بنده خوبی بودی!"
حضرت داوود 40 صبح با ناله و زاری به درگاه احدیت استغاثه کرد و از خداوند خواست تا مشکل او را رفع کند. خداوند متعال نیز مقدمات آهنگری را در اختیار او گذاشت به این ترتیب، حضرت داوود، به کار زره سازی پرداخت. او هر روز یک زره می ساخت و به هزار درهم می فروخت تا اینکه با ساختن سیصد و شصت زره که به مبلغ سیصد و شصت هزار درهم فروخت، سرمایه ای به دست آورد و از بیت المال بی نیاز شد.
28- زیارت اربعین از نشانه های ایمان و تشیع
امام حسن عسگری(ع) فرمود: " نشانه های مؤمنان"شیعیان" پنچ چیز است: خواندن 51 رکعت نماز در هر روز

"17 رکعت واجب و 34 رکعت نافله"، زیارت اربعین امام حسین(ع)، داشتن انگشتر در دست راست و ساییدن پیشانی به خاک و بلند خواندن بسم الله الرحمن الرحیم در نمازها" است.
29- 40 روز گریه بر امام حسین(ع)
امام صادق(ع) در روایتی به بیان گریه موجودات عالم بر سالار شهیدان پرداخته، به زراره می فرماید: "ای زراره! آسمان 40 روز بر حسین(ع) خون گریه کرد و زمین 40 روز برای عزای آن حضرت گریست به تیره و تار شدن و خورشید با کسوف و سرخی خود 40 روز گریست و ملائکه الهی برای آن حضرت 40 روز گریستند."
30- فرازی از زیارت اربعین
صفوان بن مهران جمال می گوید: مولایم حضرت صادق(ع) زیارت اربعین را به من آموخت و فرمود: "در روز اربعین جدم حسین(ع) را این چنین زیارت کن: السلام علی ولی الله وحبیبه ...» در بخشی از آن زیارت که با مضامین عالی عرفانی و معنوی بیان شده است، چنین می خوانیم: " وبذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک من الجهاله وحیره الضلاله؛ "خداوندا! من شهادت می دهم که حضرت حسین(ع) جان را در راه تو تقدیم کرد تا بندگان تو را از جهالت و بی خبری رها سازد و از حیرت و سرگردانی و گمراهی نجات دهد."