تقدیرگرایی عامیانه؛ ریشه ها و پیامدها

[bOoOoOy]

«تقدیرگرایی» از مسایل دیرینه ای است که در تمام تمدن ها به صورت یک مسأله بارز مطرح بوده و علاقه نوع انسان ها به سوی آن کشیده شده است. این مسأله که آیا انسان در انجام کارها مختار است و زور و فشاری پشت سر او نیست و یا اینکه مجبور است و در حقیقت عوامل مرئی و نامرئی او را به سوی هدف خاصی سوق می دهند از قدیم الأیام مورد توجه همه یا اکثریت افراد بشر بوده و هر یک از آنان در حدود استعداد خود به تحلیل آن پرداخته اند.

تفسیر رایج و عوامانه این است که دست تقدیر به عنوان یک عامل نامریی و مرموز گریبان هر انسانی را گرفته و از بدو تولد تا لحظه ی مرگ او را به همان جهتی که می خواهد هدایت می کند و انسان خواه ناخواه، همان مسیر را طی کرده و هیچ گونه حق انتخاب ندارد. در هر حال تقدیرگرایی «پدیده ی اجتماعی» است که ریشه در تجربه های تاریخی و مسایل سیاسی دارد لذا درمان ان نیاز به واکاوی ریشه ها و پیامدها دارد. استفاده ی نامناسب از واژگان و عبارات، در پاره ای از موارد موجب می شود تا این گونه مفاهیم نه تنها به صورتی غلط رواج یابند بلکه موجب دور شدن از مفهوم اصلی نیز گردند. بشر همیشه در برابر این مسأله قرار گرفته که آیا خود حاکم بر سرنوشت خویش است و می تواند آینده ی خود را بر نیروی سعی و عمل خویش بسازد و یا اینکه نیروهای خاص بر سرنوشت او حکومت می کند و او متعهد و محکوم این نیروهاست و جز تسلیم، چاره ای ندارد.

تقدیرگرایی با نگرش امروزین در تقابل می باشد. با این حال این پدیده ی اجتماعی هنوز در ساختار جامعه ی ایران از بین نرفته است. سؤال اینجاست که چرا این باور تاکنون در اندیشه ی اجتماعی ایرانیان به صورت یک مسأله باقی مانده است؟ اعتقاد به تقدیر، مقاومت انسان ها را در مقابل سختی ها و ناملایمات، قوت می بخشد و تحمل مصائبی را که آدمی بر آن احاطه ندارد را آسان تر می کند. ایرانیان به سختی توانستند پس از هجوم اسکندر، اعراب، مغولان و ... انسجام لازم را کسب کنند و همین امر منجر به بی ثباتی ساختارهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی و اقتصادی شد و هر بار که این بی ثباتی ها تکرار می شد، اندیشه ی «دست تقدیر» را در ساختار فکری ایرانیان زنده می کرد.

حال این مقاله با رویکردی جامعه شناختی، در پی پاسخ به این سؤالات است که چه عواملی زمینه ساز پذیرش باورهای تقدیرگرا می گردد؟ تقدیرگرایی چه پیامدهایی را در جامعه در پی خواهد داشت؟ چه عواملی سبب ساز تقویت و تداوم تقدیرگرایی می شود؟ برای پاسخ به این سؤالات باید به موقعیت جغرافیایی و شرایط تاریخی ایران پرداخته و در نظر داشته باشیم ایران، کشوری است که در کمربند بیابانی و گرم و خشک کره زمین قرار دارد و بنابراین با محدودیت منابع آبی مواجه است. کمبود آب از یک طرف موجب شده تا جماعت های روستایی به ناگزیر به صورت پراکنده و جدا از هم شکل بگیرند و از طرف دیگر برای تأمین منابع حیاتی، با تلاشی خستگی ناپذیر دائماً در حرکت و کوچ باشند.

بی ثباتی و ناامنی (داخلی و خارجی) حاصل از این شرایط، تشکیل حکومت متمرکز را ایجاب می کرد. ضرورت کارکردهای نهاد شاهی، دولت را به عنوان متولی اصلی امور جامعه معرفی کرد. لزوم این کارکردها به لزوم وجود نهادی در رأس جامعه بدل شد و شاهان بعد از به دست گرفتن قدرت، برای استوارتر کردن پایه های حکومت، برای خود «محملی مابعدالطبیعی» قائل شدند و خود را «سایه ی خدا» معرفی کردند. به این ترتیب هرگونه اعتراض و مخالفت با سایه، مخالفت با ذات الهی قلمداد شد. مردم در چنین جایگاهی به عدم اطمینان خود واقف شده و کل جامعه پذیرای قدرت مافوق گردید و طبیعی است که بازتاب چنین فضایی جز عدم اطمینان به فردا، گوشه گیری و انزوا نخواهد بود. در چنین شرایطی، چشم دوختن به شانس و بخت آسمانی جانشین برنامه ریزی و فعالیت های جمعی و گروهی می شود.

گفتنی است که هر چند شرایط محیطی و اوضاع تاریخی زمینه ساز تقدیرگرایی است. اما این نهاد سیاست (استبداد شاهی) است که جهت تحکیم پایه های حکومت و خلع سلاح مردم از حرکت های جمعی، به ترویج و تبلیغ تقدیرگرایی تمایل دارد. یک مصداق این ادعا، شاهان ساسانی بودند. آن ها با علم به اینکه «اندیشه زروانی» مشروعیت حکومت دینی واحد را به خطر می اندازد با پیروان این کیش مدارا کردند؛ چرا که می دانستند در همه ی عالم هیچ جماعتی به اندازه ی زروانی ها آماده ی تحمل زور و استبداد نیست. تفکر زروانی، تفکری کهن است و بر اساس منابع اساطیری ایران باستان، گویای آن است که هستی یک مایه ی آغازین بنام «زمان» (زروان) داشته است. بر اساس این آیین کهن، خداوند برای تعیین زمان و تشخیص آن از بیکران، قربانی کرده و پسری از خود می یابد. زمان آبستن شده و نطفه ی دو کودک بسته می شود، وقتی دیده به جهان می گشایند یکی مظهر نور و دیگری تجسم تاریکی می نماید، آن دو سپس با یکدیگر درگیر می شوند. بعدها این دو اصل روشنایی و تاریکی نام «اهورا مزدا» و «اهریمن» می گیرند. در کیش زروان، همه ی موجودات عالم بازیچه ی دست سرنوشت هستند و در دنیای زروانی نه مسئولیت وجود دارد نه پاداش و کیفر. به استناد شاهنامه، زروان پرستی بر زرتشتی گری تقدم تاریخی داشته است. به استناد تحقیق دانشمندان، بسیاری از ایرانیان در زمان ساسانیان، زروانی و آماده ی تحمل زور و استبداد بوده اند و هر نوع بلایی را ناشی از بخت و مشیت می دانستند، پس رعایای خوبی برای شاهان زرتشتی ساسانی بودند.

شکی نیست که باورهای مذهبی و اعتقادات دینی در پیدایش تقدیرگرایی عامیانه نقش بسزایی دارند. قرابت دین و تقدیرگرایی نشان می دهد که دین باوران باید نقش فعال تری در اشاعه ی «اسلام ناب» از خود نشان دهند و دین را از اوهام و افکار مسموم، تمیز دهند. هم چنان که اشارت رفت، تقدیرگرایی عامیانه، ریشه در آیین زروان داشته و در حوزه ی دین اسلام هیچ جایگاهی ندارد.

به نظر می رسد، بارزترین مصداق عینی و تاریخی نفی تقدیرگرایی عامیانه را بتوان در اندیشه ی امام خمینی(ره) جستجو کرد. حضرت ایشان آنگاه که مبارزه برای سرنگونی شاه را آغاز کردند، بسیاری از نخبگان و اندیشمندان و روحانیون و بزرگان باوری به پیروزی نداشته و نوعی تحمل یا سازگاری با رژیم پهلوی را جزو لاینفک زندگی سیاسی و اجتماعی خود تعریف کرده بودند. اما حضرت امام خمینی(ره) با الهام از قرآن (ان الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بأنفسهم) سیره ی حضرت رسول(ص) و ائمه ی اطهار(ع) به ویژه سالار شهیدان با یاران اندک وارد عرصه ی جهاد و مبارزه با رژیم پهلوی گردید و در نهایت با اتکال به حضرت حق و تقدیم هزاران شهید و جانباز و خسارت های سنگین بر غول افسانه ای طاغوت، پیروز گردید و تجلی اسلام ناب که توانایی اداره ی کشور و نظام سیاسی را در قرن بیست و یکم دارد، به جهانیان نوید داد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی با جریانات و افکار خرافی، تحجر و تقدیرگرایی عامیانه به مبارزه پرداختند و هیچ گاه در طول عمر پر برکت خود بر رفتار و اعمال آنان صحه نگذاشتند.

جا دارد هر کدام از ما به مقوله ی تقدیرگرایی که به ظاهر ساده می نماید اما در باطن، بسیار پیچیده و مرموز است، تفکر کنیم و با اصلاح نگرش خود، طرز تلقی اطرافیان خود را نیز اصلاح کنیم.