بررسی جایگاه دنیا و ارزش آن

[bOoOoOy]

از دنیا، بسیار بد گفته می شود، به گونه ای که گویی پست تر و پلیدتر از دنیا وجود ندارد و دنیا همان ابلیس و شیطان مجسم است. سرزنش ها و نکوهش هایی که نصیب دنیا می شود به اندازه ای است که هر کسی از اتهام منسوب بودن به آن گریزان است، چه رسد که وی را دنیوی بخوانند یا او را دنیادوست و بدتر از همه، دنیاپرست بدانند. پرسش نویسنده در این مطلب این است که آیا واقعا دنیا در آموزه های وحیانی قرآن و اسلام از چنین موقعیت و جایگاهی برخوردار است و خلقت آن پست تر از هر آفرینشی حتی ابلیس و شیطان است.
اگر دنیا این اندازه در نظام احسن هستی، پست و بد است پس اصولا چرا خداوند حکیم و فرزانه آن را آفریده است و بدتر از آن چرا انسان را در آن قرار داده و برای انسان، زندگی دنیوی رقم زده است در حالی که خداوند، انسان را اشرف و اکرم آفریده هایش معرفی می کند؟ با هم پاسخ این پرسش را در این مطلب پی می گیریم.


جایگاه دنیا در نظام احسن
خداوند بارها در قرآن از نظام احسنی سخن به میان آورده که مجموعه دنیا نیز بخشی از آن به شمار می آید. این نظام به گونه ای آفریده شده که هر چیزی از آن بر اساس هدف و حکمتی در سر جایش قرارگرفته است؛ از این رو به عنوان نظام مبتنی بر عدالت نیز معرفی شده است.
دنیا، نامی برای بخشی از هستی است که آسمان ها و زمین در آن مجموعه قرار می گیرد. دنیا را دنیا گفته اند، چرا که نسبت به حالت کنونی انسان، نزدیک است و به انسان دنو و نزدیکی دارد، یا آن که در هنگام سنجش با نظام دیگری که پس از فروپاشی دنیا پدید خواهد آمد و از آن به نظام آخرت تعبیر می شود، پست تر و کم ارزش تر است از این رو اهل لغت از جمله ابن منظور بر این باور است که نام دنیا به این بخش از مجموعه هستی، از جهت نسبت سنجی با آخرت به آن داده شده است. لذا آن را نقیض آخرت و نامی برای جهان مادی کنونی دانسته است. (لسان العرب، ج۴، ص۴۲۰، «دنا»).
بنابراین نام گذاری این بخش از هستی، به نسبت جهانی دیگر یعنی آخرت انجام شده است. هر چند که براساس هر دو تفسیر، این نام گذاری نسبت به امری دیگر می باشد، ولی در نام گذاری اخیر، بیش تر به جنبه ارزشی آن توجه شده است.
به این معنا که دنیا نسبت به آخرت که جهانی نیک، مانا و پایدار است، جهانی کم ارزش تر به شمار می آید، زیرا دنیا ترکیبی از خیر و شر، بی ثبات و ناپایدار است. خداوند در آیات ۱۶تا ۱۷ سوره اعلی می فرماید: «بل توثرون الحیاه الدنیا و الاخره خیر و أبقی؛ بلکه حیات و زندگی دنیوی را برگزیده اند، در حالی که آخرت بهتر و ماندگارتر است.»
خداوند در این آیه و آیات دیگر تبیین می کند که آخرت نسبت به دنیا از نظر کیفیت و کمیت برتر است؛ چرا که از نظر کیفیت همه اش خیر است و از نظر کمیت نیز از بقا و ماندگاری بیش تری برخوردار می باشد.


دنیای بی نسبت
اگر دنیا را در همان نظام احسن، به تفسیر و تبیین و توصیف بنشینیم باید گفت که دنیا، خود نظامی کامل و نیک و خیر است؛ چرا که در آن همه چیز به بهترین شکل و براساس نظام عدل در جایگاه درست و مناسب خود قرار گرفته است. آیات قرآنی که به توصیف آسمان و زمین پرداخته، خود گواه این معناست که دنیا در نظر خداوند و قرآن، بهترین و زیباترین نظام ممکن است. خداوند در آیه ۲۳ سوره اعراف به دنیا و زینت های آن اشاره کرده و می فرماید که این خداوند است که دنیا را به این شکل زیبا آراسته است.
آسمان دنیا را به ستارگانی نورانی و زیبا آراسته است تا همه آفریده هایش از آن بهره مند شوند؛ چنان که از روزی ها و طیبات آن بهره می برند.
بنابراین، هرگاه دنیا به عنوان یک نظام مستقل، جدا از آخرت یا نسبت آن به انسان و دلبستگی هایش سنجیده شود، نظامی زیبا و نیک و خوب می باشد.


دنیای با نسبت
اما هرگاه دنیا نسبت به آخرت سنجیده شود یا نسبت به انسان سنجیده شود، دیگر آن گونه که پیش از این گفته شد، از موقعیت و جایگاه بلند برخوردار نخواهد بود؛ چرا که نسبت به نظام آخرت و جهان دیگر، نظامی ناقص است که مهم ترین ویژگی در نقصان آن، همین وجود شر در کنار خیر و ناپایداری و فنای آن است.
همچنین اگر دنیا نسبت به انسان سنجیده شود و بخواهیم نسبت دنیا به انسان را به دست آوریم، می بایست به نوع تعلق و وابستگی انسان توجه یابیم. به این معنا که اگر انسان به دنیا به عنوان یک فرصت استثنایی «شدن» بنگرد، در آن حالت چون از هدف خلقت خود و هستی غافل نیست، دنیا بهترین ابزار برای شدن های کمالی و دست یابی به مظهریت ربوبیت و خلافت الهی از طریق متاله شدن می باشد.
اما اگر انسان به دنیا به عنوان تمام هدف بنگرد و زینت های دنیا را زینت های خویش بشمارد و به آن دلبسته شود، در این صورت است که دنیا بدترین حالت را نسبت به انسان پیدا می کند.
به سخن دیگر، دنیا به خودی خود نسبت به انسان خنثی است. اما اگر انسان تعلق خاطر به دنیا و زینت های دنیا داشته باشد و بخواهد آن را زینت خویش قرار دهد، در این صورت است که به یک امر ضد ارزشی تبدیل می شود، اما اگر این گونه نباشد و انسان آن را ابزاری کامل برای رشد و تعالی بشمارد و بخواهد از ابزار و فرصت عمر برای متاله و خدایی شدن بهره برد، این دنیا بهترین جایگاه برای انسان خواهد بود.
خداوند در آیه ۲۳ سوره اعراف استفاده مومنان از زینتها و نعمتهای پاکیزه در زندگی دنیا را مقصود اصلی از آفرینش آنها می داند و بیان می کند که تحریم کنندگان زینتهای حلال و پاکیزه دنیا مستحق نکوهش و سرزنش خداوند هستند؛ چرا که با تحریم زینت های حلال دنیا بر خود، بهترین فرصت و ابزار رشد و تعالی را از دست داده و از بسیاری از کمالاتی که به کمک آن ها می توانستند کسب کنند خود را محروم ساخته اند. از این رو خداوند مومنان را به استفاده تمام و کامل از نعمت های دنیوی دعوت کرده و از آنان می خواهد تا با بهره گیری از همه ابزارهای موجود در دنیا در مسیر هدف اصلی آفرینش گام بردارند.
البته از نظر قرآن هرگونه دلبستگی به دنیا و زینت های آن امری ناپسند و زشت است، چرا که موجبات غفلت آدمی از خدا و هدف اصلی آفرینش را فراهم می آورد. (کهف، آیه ۸۲)
البته چشم پوشی از زینت های دنیا و زخارف آن بسیار سخت است و عبور از دلبستگی و علاقه به آن نیازمند صبر و شکیبایی می باشد. (قصص، آیات ۹۷ و ۰۸) چنان که استفاده درست از نعمت های الهی در دنیا نیز همواره با رنج و سختی همراه است و نمی توان به سادگی و آسانی از نعمت های الهی در دنیا برای رسیدن به کمالات بهره برد؛ (اعراف، آیه ۲۳ و نیز مجمع البیان، ج ۳ ۴، ص۶۳۸) چرا که انسان اگر بخواهد از این نعمت ها بهره برد باید مواظب باشد که دلبسته به آن نشود و آن را هدف خویش قرار ندهد و نیز گرفتار غفلت نشود.
چرا که دنیا به سبب زینت هایش بسیار فریبنده است و آدمی را به سادگی به خود می خواند و از خدا غافل می سازد. در حالی که در آخرت چنین چیزی نیست و همه آخرت خیر بی شر است و همین موجب می شود تا دنیا نسبت به آخرت این گونه سخت و رنج آور باشد؛ زیرا برای استفاده درست از نعمت های دنیوی نیز لازم است که آدمی همواره رنج و مشقت و صبر را تحمل کند و هوشیار باشد تا در دام دنیا و شیطان نیفتد.
به هر حال، هرگاه دنیا نسبت به انسان نیز سنجیده شود، دو حالت متضاد دارد. به این معنا که اگر دلبستگی نباشد، بهترین نظام برای متاله و خدایی شدن و ظهور انسان در مظهریت ربوبیت و خلافت الهی است و اگر همراه با دلبستگی باشد، چیزی جز خسران و زیان ابدی نخواهد بود. از این رو قرآن، اصل حضور انسان در دنیا را مساوی با خسران ارزیابی می کند، چرا که اکثریت به همین ظواهر و زینت های دنیا دلبسته می شوند و آن را هدف غایی خویش قرار می دهند و تنها اندکی از انسان ها هستند که آن را ابزاری برای متاله شدن از طریق شناخت و معرفت حقیقت هستی و عمل صالح قرار می دهند و از خسران دایمی رهایی می یابند. (سوره عصر و آیات دیگر)


کار و تلاش به عنوان فضیلت
از آن چه گفته شد به سادگی به دست می آید که دنیای خوب، دنیایی است که به عنوان نظام کامل خداوندی و ابزار کارآمد تعالی برای انسان دیده شود. به این معنا که دنیا ابزاری مهم و بی نظیری است که انسان جز از راه آن نمی تواند به بلوغ کمالی خویش برسد و حضور انسان تنها در زمین است که وی را مهیا برای مظهریت ربوبیت و خلافت الهی می کند.
این جاست که هرگونه کار و تلاش در خود و دنیا یعنی خودسازی و آبادسازی زمین، یک هدف تلقی می شود به شرط آن که انسان هدف غایی را فراموش نکند و بداند که هرگونه تعلیم و تربیت و آبادسازی و عمران زمین و بهره مندی از زینت های آن برای خدایی شدن و متاله شدن است.
خداوند در آیات بسیاری از جمله آیه ۰۲ سوره یونس و ۵۱ سوره طه و ۹۳ و ۰۴ سوره نجم و ۵۳ سوره نازعات، دنیا را محلی برای سعی و تلاش و کار انسان معرفی می کند که در آن می توانند با خدایی شدن، توشه آخرت برگیرند. بنابراین دنیا، عرصه مسابقه و تلاش، برای کسب سعادت آخرتی است که هر انسانی باید به آن توجه یابد. (حدید، آیات ۰۲ و ۱۲) چرا که انسان، شاهد تلاش و عمل دنیایی خویش، در روز واپسین و آخرت خواهد بود که به شکل متاله خدایی شده در قیامت ظهور و بروز می کند. (نجم، آیات ۹۳ و ۰۴ و آیات دیگر) از این رو خداوند در آیه ۵۱ سوره طه، پاداش و کیفر هر انسان در آخرت را، در برابر تلاشهای وی در دنیا برمی شمارد. به این معنا که انسان هر آن چه در دنیا گرد آورد و ساخت، در آخرت خواهد دید و چشید.
به هر حال، دنیا برای اهل بصیرت و بیداری، یک فرصت استثنایی برای خدایی شدن و دست یابی به تقرب از طریق تاله است که با عبودیت و تلاش و سعی در دنیا به دست می آید. کسی که تقوای الهی پیشه کند، از کمالات دنیوی و نعمت های استثنایی و فرصت بی نظیر و بی مانند عمر کوتاه خویش در دنیا بهره می گیرد و خدایی می شود. خداوند هرگونه تلاش برای دستیابی به ثروت و امکانات دنیا را تنها با حفظ تقوا، موجب آسیب نرسیدن به سعادت آخرتی برمی شمارد. (آل عمران، آیات ۱۹۶ تا ۱۹۸) بنابراین هر کسی که دل در گرو دنیا سپارد و تقوا پیشه نکند، خود را از سعادت اخروی محروم کرده است، چرا که وسیله را هدف دانسته و ابزار، او را سرگرم کرده و از ساخت آخرت خود غافل نموده است. این غفلت همان چیزی است که ما از آن به بی تقوایی و بی هدفی یاد می کنیم، چرا که یاد و ذکر او از دل می رود و شخص نمی کوشد تا خدایی شود و صفاتی را که از خدا در اوست به فعلیت درآورد.
خداوند در آیات بسیاری کار و تلاش انسان را به عنوان فضیلت برمی شمارد. درآیه ۰۲ سوره مزمل، تلاش های مؤمنان و کار و سعی ایشان برای بهره مندی از روزی و نعمت الهی را جست و جوی فضیلت برمی شمارد و می فرماید: و آخرون یضربون فی الارض یبتغون من فضل الله، و عده ای دیگر در زمین سفر می کنند و در پی روزی خدا هستند.


کار و تلاش به عنوان غفلت
اما اگر دنیا به جای آن که ابزار و وسیله باشد خود به هدف تبدیل شود و انسان، علاقه مند و دلبسته به دنیا شود؛ دراین صورت همین کار و تلاش آدمی در دنیا به جای آن که فضیلت شمرده شود، به عنوان غفلت شمرده می شود؛ چرا که کار و تلاش، آدمی را سرگرم خود می کند و از هدف اصلی یعنی یاد خدا و متأله و خدایی شدن بازمی دارد.
خداوند در آیاتی از جمله آیه ۸۹ سوره اعراف، درباره کار و تلاش کسانی که اهل تقوا نیستند و خود را به دنیا مشغول داشته اند، می فرماید که این کارشان چیزی جز لعب و سرگرمی نیست. از این رو به آنان هشدار می دهد که این قدر خود را سرگرم دنیا نکنند و مشغول کار و تلاش نباشند تا زینت های دنیا را زینت خود سازند و آنان باید بترسند که خداوند ایشان را درحال سرگرم شدن به دنیا بگیرد و به دوزخ برساند.
از نظر قرآن با توجه به آیات ۶۹ تا ۷۹ سوره اعراف، تنها انسان هایی که اهل تقوا و بیدار هستند، از کار و تلاش خویش به درستی بهره می برند و از غفلت و سرگرمی رها بوده و از برکات مادی و معنوی و زمینی و آسمانی دنیا بهره مند خواهندشد؛ اما کسانی که اهل تقوا و بصیرت نباشند؛ یا درخواب غفلت هستند یا سرگرم به کار دنیا می باشند و خداوند ایشان را دراین حالت می گیرد و به عذاب سخت دوزخ می رساند.
بسیاری از مردم از کار و تلاش، همان کار و تلاش را می شناسند و می خواهند و این گونه است که سرگرم چیزی به نام کار می شوند و تمام سعی و تلاش ایشان مصروف این معنا می شود که زینت های دنیا را به نام خود بزنند. این ثبت و ضبط امکان ندارد؛ چرا که این ها زینت هایی است که خداوند برای دنیا ساخته و به نام دنیا به ثبت رسانیده است و هرگونه تلاش برای ثبت آن به نام انسان، دزدی آشکار و بهتان و افترایی بیش نیست و یا تلاشی نافرجام است چرا که اینها قابل انتقال به غیر از دنیا نیستند و نمی توان زینت دنیا چون مال و اسب و زراعت و زنان و فرزندان گاو و گله را به نام خود زد. (آل عمران، آیه ۴۱). این گونه است که این عروس هزار داماد هر روز به عقد کسی درآمده و آنان را هلاک کرده و همانند زنان سرخور، دنیادوستان و دنیاپرستان را هلاک کرده است.
انسان باید هوشیار باشد که تلاش و کار در دنیا که ابزاری برای آبادانی و دستیابی به امکانات «شدن» های کمالی است، مبادا او را غافل کرده و از حقیقت کار و تلاش بازدارد. حقیقت کار و تلاش در دنیا، بهره مندی از نعمت های زمین و دنیا برای متأله و خدایی شدن است نه آن که خود اصالت یابد و هدف بشر گردد. انسان در دنیا هرچه بهتر و بیشتر کار و تلاش کند، بیش تر از حقیقت خود آگاه و آن را بروز و ظهور می دهد و در آخرت تجسم اعمال خود را به شکل کامل تری می بیند. از این رو خداوند در آیات ۷۱تا ۱۲ سوره اسراء، پاداش هر انسانی را مبتنی بر مقدار تلاش وکار او قرار داده است.
ازنظر قرآن کافران چون اهل غفلت هستند و یا درخواب و یا سرگرم به کارهای دنیوی شده اند و به آن دل بسته اند، کار و تلاش ایشان ثمری نخواهدداشت، هرچند که آنان، خود را خوب و پسندیده بپندارند. (کهف، آیات ۱۰۲ و ۱۰۴) همچنین از نظر قرآن، میان دلبستگی به زینتهای دنیا با ذکر و یاد خدا ناسازگاری وجود دارد و کسی که به دنیا دل بسته است و کار او را به خود سرگرم کرده، نمی تواند به خدا دلبسته باشد و درمسیر متأله شدن گام بردارد. (کهف، آیه ۸۲)
به هرحال دنیای خوب، دنیایی است که انسان، کار و تلاش در آن را به عنوان یک فرصت غیرقابل تکرار و استثنایی می شمارد و می کوشد تا دنیا او را سرگرم نکند و بازیچه قرار ندهد تا بتواند با ذکر خداوند و تقوای از دنیا و عدم دلبستگی به آن، با معرفت و بصیرت، به سوی متأله شدن گام بردارد و مظهر اسمای الهی شده و خلافت ربوبی الهی را مظهر شود.
اما دنیای بد، دنیایی است که شخص از وسیله بودن و ابزاری بودن دنیا غفلت ورزیده و به آن اصالت بخشد و زینت های آن را برای خود خواهد و برای کسب آن تلاش و کوشش نماید و چنان سرگرم دنیا شود که از خدا و آخرت و خدایی شدن غافل گردد. چنین دنیایی، واقعا دنیای پست و زیانباری است که نمی توان از آن جز به دوزخ واقعی یاد کرد؛ چرا که دوزخ آخرت، تجسم همین دوزخی است که انسان برای خود در دنیا و از دنیا ساخته است.